parshuram
|| परशुराम ||
परशुरामाचे जन्म आणि व्यक्तिमत्त्व
परशुराम हे भगवान विष्णूंच्या दशावतारांपैकी सहावे रूप मानले जातात. त्यांचा जन्म वैशाख महिन्यातील शुक्ल पक्षातील तृतीया या शुभदिनी, म्हणजेच अक्षय्य तृतीयेला, ऋषी जमदग्नी आणि रेणुका या दांपत्याला झाला. जन्माने ते ब्राह्मण असले तरी त्यांच्यात क्षत्रियांचे सर्व गुण सामावले होते. त्यामुळे त्यांना “शरादपि शापादपि” असे संबोधले जाते, म्हणजे शस्त्र आणि शाप या दोन्हींचा वापर करण्यात ते निपुण होते.
भगवान शंकरांकडून त्यांना परशू हे शक्तिशाली शस्त्र प्राप्त झाले. त्याचबरोबर त्यांनी शंकरांकडून अनेक विद्या आणि युद्धकौशल्ये आत्मसात केली. या सामर्थ्याच्या जोरावर त्यांनी अत्याचारी आणि प्रजेचा छळ करणाऱ्या राजांचा संहार केला. त्यापैकी एक म्हणजे सहस्रार्जुन, ज्याला त्यांनी युद्धात पराजित करून ठार मारले. या विजयानंतर त्यांनी जिंकलेली भूमी ऋषिकुलाला दान दिली आणि स्वतः तपश्चर्यासाठी महेंद्र पर्वतावर निघून गेले.
परशुराम आणि महाकाव्यांमधील भेटी
परशुरामांचा उल्लेख रामायणात सापडतो, जिथे ते सीतेच्या स्वयंवरात प्रकट झाले. त्या वेळी श्रीरामाने शिवधनुष्य तोडले, तेव्हा परशुरामाने त्याला आव्हान दिले. परंतु रामाचे तेज आणि शील पाहून त्यांचा राग शांत झाला. त्यांनी आपल्याकडील धनुष्य रामाला भेट दिले आणि आपल्या विद्या त्याला प्रदान केल्या.
पुढे महाभारत काळातही त्यांचा प्रभाव दिसतो. त्यांनी भीष्मांना युद्धकौशल्य आणि शस्त्रविद्या शिकवली. नंतर अंबेच्या विनंतीवरून त्यांनी भीष्मांशी युद्ध केले. या युद्धात भीष्म पराजित झाले, पण त्यांनी अंबेशी विवाह करण्यास नकार दिला. अशा रीतीने परशुरामांनी आपल्या जीवनात अनेक महत्त्वाच्या घटनांमध्ये भाग घेतला.
“शरादपि शापादपि” चा अर्थ
त्यांचे व्यक्तिमत्त्व एका श्लोकातून व्यक्त होते:
“अग्रतः चतुरो वेदाः पृष्ठतः सशरं धनुः। इदं ब्राह्मम् इदं क्षात्रं शापादपि शरादपि।।”
याचा अर्थ असा की, त्यांच्या तोंडात चार वेदांचे ज्ञान होते, तर पाठीवर बाणांनी युक्त धनुष्य होते. हे ब्राह्मणत्व आणि क्षत्रियत्व यांचे अनोखे संयोग होते. ते शापानेही आणि शस्त्रानेही शत्रूंवर विजय मिळवू शकत होते. त्यांच्यातील हे दुहेरी सामर्थ्य त्यांना इतरांपासून वेगळे करते.
परशुरामाची कार्ये
१. दुष्ट क्षत्रियांचा संहार
परशुरामाने सर्व क्षत्रियांचा नाश केला असे म्हणण्यापेक्षा त्यांनी दुष्ट आणि अत्याचारी राजांचा संहार केला, यामुळे वाल्मीकीने त्यांना “क्षत्रविमर्दन” न म्हणता “राजविमर्दन” असे संबोधले. त्यांचे हे कार्य अचूकपणे दाखवते की त्यांनी फक्त अन्यायी शासकांचा बंदोबस्त केला. एकदा कार्तवीर्याने (सहस्रार्जुन) जमदग्नी ऋषींच्या आश्रमातून कामधेनू आणि तिचे वासरू चोरले. त्या वेळी परशुराम तिथे नव्हते.
परत आल्यावर हे कृत्य समजताच त्याने कार्तवीर्याच्या वधाची शपथ घेतली. नर्मदा नदीच्या काठावर दोघांमध्ये भीषण युद्ध झाले. या द्वंद्वयुद्धात परशुरामाने आपल्या परशूने कार्तवीर्याला ठार मारले. यानंतर वडिलांच्या, जमदग्नींच्या, आज्ञेनुसार तो तीर्थयात्रा आणि तपश्चर्यासाठी निघून गेला.
परशुरामाच्या अनुपस्थितीत कार्तवीर्याच्या वधाचा सूड घेण्यासाठी हैहयांनी जमदग्नींची हत्या केली. त्यांचे शिर धडावेगळे करून त्यांचा अंत घडवला. ही बातमी कळताच परशुराम आश्रमात परतला. वडिलांच्या शरीरावरील एकवीस जखमा पाहून त्याचा संताप उसळला.
त्याने तात्काळ प्रतिज्ञा केली, “हैहय आणि इतर अत्याचारी क्षत्रियांनी केलेल्या या ब्रह्महत्येची शिक्षा म्हणून मी एकवीस वेळा पृथ्वी नि:क्षत्रिय करीन.” या संकल्पानुसार त्याने दुष्ट राजांचा नाश केला. प्रत्येक युद्धानंतर तो महेंद्र पर्वतावर तपाला जाई आणि क्षत्रिय पुन्हा उन्मत्त झाले की त्यांचा बंदोबस्त करी. अशा एकवीस मोहिमांनंतर समंतपंचक क्षेत्रावर शेवटचे युद्ध झाले. तिथे त्याने रक्ताने माखलेला परशू धुतला आणि शस्त्र खाली ठेवले.
२. क्षेत्रपालदेवतांची स्थापना
परशुरामाने आपल्या जीवनात एकवीस वेळा पृथ्वीची प्रदक्षिणा केली. या प्रवासात त्यांनी १०८ शक्तिपीठे, तीर्थक्षेत्रे आणि क्षेत्रपालदेवतांची स्थाने स्थापन केली. या कार्याने त्यांनी पृथ्वीवर धार्मिक आणि आध्यात्मिक केंद्रांचा पाया रचला, ज्यांचा प्रभाव आजही दिसतो.
परशुरामाचे जीवन आणि योगदान
परशुराम हे ब्राह्मण आणि क्षत्रिय गुणांचे अनोखे मिश्रण होते. त्यांनी आपल्या शस्त्र आणि शाप या दोन्हींचा वापर करून अधर्माचा नाश केला. सहस्रार्जुनासारख्या अत्याचारी राजाचा अंत करून त्यांनी प्रजेचे रक्षण केले, तर जमदग्नींच्या हत्येचा सूड घेऊन आपल्या कर्तव्याची पूर्तता केली. त्यांचे जीवन धैर्य, शौर्य आणि धर्मनिष्ठेचे प्रतीक आहे. रामायण आणि महाभारतात त्यांचा सहभाग दर्शवतो की ते केवळ युद्धवीर नव्हते, तर विद्यादाता आणि मार्गदर्शकही होते. महेंद्र पर्वतावर तपश्चर्या करत असताना त्यांनी आपले उर्वरित आयुष्य आध्यात्मिक साधनेत घालवले, पण गरज पडेल तेव्हा धर्माच्या रक्षणासाठी पुन्हा प्रकट होण्याची तयारी ठेवली. अशा या परशुरामाचे चरित्र आजही भक्तांना प्रेरणा देते.
