parivartini-ekadashi
|| परिवर्तिनी एकादशी ||
भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल पक्षात येणारी एकादशी ‘परिवर्तिनी एकादशी’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. प्रत्येक महिन्यातील एकादशी आपल्या खास नावाने आणि विशिष्ट महत्त्वाने ओळखली जाते. या वर्षी परिवर्तिनी एकादशीच्या तिथीला काही विशेष शुभ योग जुळून आले आहेत, ज्यामुळे या व्रताचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. या एकादशीचे व्रत पाळणे, पूजा करण्याची पद्धत, त्याचे फायदे आणि त्यामागील श्रद्धा याबाबत सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे.
आषाढी एकादशीपासून सुरू होणारा चातुर्मास हा चार किंवा कधी कधी पाच महिन्यांचा पवित्र काळ मानला जातो. हा कालावधी सात्त्विक जीवनशैली, व्रत-उपवास आणि सण-समारंभांसाठी खास आहे. चातुर्मासाची सुरुवात आणि समाप्ती ही एकादशीच्या व्रताने होते. या काळात पहिला महिना म्हणजे श्रावण, ज्यामध्ये व्रत-उपवासांची आणि उत्सवांची रेलचेल असते. गोकुळाष्टमीनंतर सर्वांचे लक्ष लागते ते गणेश चतुर्थीकडे, म्हणजेच गणपती बाप्पाच्या स्वागताकडे.
प्रत्येक मराठी महिन्यात शुक्ल आणि कृष्ण अशा दोन्ही पक्षांमध्ये एकादशी येते. या प्रत्येक एकादशीचे स्वतःचे वेगळे महत्त्व आणि पारंपरिक मान्यता आहेत. भाद्रपदाच्या शुक्ल पक्षात येणारी ही परिवर्तिनी एकादशी आहे. यंदा २०२१ मध्ये चातुर्मासात अश्विन पुरुषोत्तम हा अधिक महिना आल्याने हा काळ पाच महिन्यांचा झाला आहे. अधिक महिन्यातील एकादशीला विशेष फलप्राप्ती होते, अशी समजूत आहे.
परिवर्तिनी एकादशीला श्रीविष्णूंच्या शयनकाळात त्यांच्या स्थितीत बदल होतो, अशी श्रद्धा आहे. आषाढी एकादशीला श्रीविष्णू शयनाला जातात, म्हणून तिला ‘देवशयनी एकादशी’ असेही म्हणतात. हा काळ कार्तिकी एकादशीपर्यंत चालतो. भाद्रपदातील शुक्ल एकादशीला श्रीविष्णू शयनावस्थेत कूस बदलतात, म्हणजेच त्यांच्या स्थानात परिवर्तन होते. यामुळेच या एकादशीला ‘परिवर्तिनी’ हे नाव पडले आहे.
या दिवशी व्रत पाळल्याने वाजपेय यज्ञासारखे पुण्य मिळते आणि श्रीविष्णूंच्या पूजनाने मोक्षप्राप्तीचा मार्ग खुला होतो, अशी मान्यता आहे. या वर्षी परिवर्तिनी एकादशी सकाळीच संपते, त्यामुळे एकाच दिवशी एकादशी आणि द्वादशी अशा दोन तिथी जुळून येत आहेत. भाद्रपद शुक्ल द्वादशी ही ‘वामन जयंती’ म्हणून साजरी केली जाते. श्रीविष्णूंचा पाचवा अवतार मानला जाणाऱ्या वामनाचा जन्मदिवस देशभरात उत्साहाने पाळला जातो. शिवाय, या दिवशी ‘आयुष्मान योग’ जुळून आला आहे, जो सुख, शांती, समृद्धी आणि वैभव वाढवणारा मानला जातो.
परिवर्तिनी एकादशीचे व्रत पाळणाऱ्यांनी पहाटे उठून रोजची कामे उरकल्यानंतर व्रताचा संकल्प करावा. श्रीविष्णूंना मनोभावे आवाहन करून त्यांची मूर्ती किंवा चित्र चौकीवर ठेवावे. त्यानंतर पंचामृताने अभिषेक करावा आणि तोच पंचामृत नैवेद्यासाठी अर्पण करावा. मग मुख्य अभिषेक करून श्रीविष्णूंना नवीन वस्त्र, चंदन, अक्षता, तुळशीची पाने, हंगामी फुले आणि फळे अर्पण करावीत. धूप-दीप प्रज्वलित करून नैवेद्य दाखवावा आणि आरती करावी. मनापासून प्रणाम करून प्रसादाचे वाटप करावे. शक्य असल्यास विष्णू सहस्रनामाचे वाचन करावे आणि आपल्या क्षमतेनुसार दानधर्म करावा.
व्रत पाळताना मनात कोणताही संकोच ठेवू नये. या दिवशी फक्त फलाहार घ्यावा; ज्यांना ते शक्य नसेल त्यांनी सात्त्विक भोजन करावे. कांदा, लसूण किंवा तिखट पदार्थ खाणे टाळावे. दुसऱ्या दिवशी सकाळी स्नानादी कर्मे करून व्रताची सांगता करावी. यावेळी श्रीविष्णूंची पूजा करून त्यांचे आभार मानावेत. व्रताच्या काळात कोणाबद्दल वाईट बोलणे किंवा मनात द्वेष बाळगणे टाळावे. पूजा करताना चुकून काही त्रुटी राहिल्यास श्रीविष्णूंकडे क्षमा मागावी. अशा प्रकारे हे व्रत मनोभावे पाळल्यास आत्मिक शांती आणि ईश्वरी कृपा प्राप्त होते, अशी श्रद्धा आहे.
