panchaganga-mandir-mahabaleshwar
|| तीर्थक्षेत्र ||
महाबळेश्वरमधील प्रमुख तीर्थस्थळांपैकी एक म्हणजे पंचगंगा मंदिर. या मंदिराची वैशिष्ट्ये म्हणजे कोयना, कृष्णा, वेण्णा, सावित्री आणि गायत्री या पाच प्रमुख नद्यांचा येथे संगम होतो. यामुळेच या मंदिराला “पंचगंगा” असे नाव दिले गेले आहे. येथे “पंच” म्हणजे पाच आणि “गंगा” म्हणजे पवित्र नदी असा अर्थ होतो.
या पाच नद्यांचे पवित्र पाणी मंदिराच्या आत एकाच गायीच्या मुखातून बाहेर पडते, ज्यामुळे या जागेला अनोखा धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या ऐतिहासिक मंदिराची स्थापना 13 व्या शतकात देवगिरीचे यादव राजा सिंघेदेव यांनी केली होती, तर 16 व्या शतकात महान मराठा सम्राट छत्रपती शिवाजी महाराजांनी या मंदिराची दुरुस्ती केली होती.
महाबळेश्वरच्या या पवित्र मंदिरातूनच कृष्णा नदीचा उगम होतो. महाबळेश्वर हे निसर्गाच्या कुशीत वसलेले, महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे धार्मिक आणि पर्यटन स्थळ आहे. सह्याद्रीच्या उंच शिखरांवर वसलेले हे ठिकाण भूतलावरील स्वर्ग म्हणून ओळखले जाते. याचबरोबर, महाबळेश्वरची ऐतिहासिक महती आणि धार्मिक महत्त्वही अनमोल आहे.
महाबळेश्वरपासून अवघ्या 6 किलोमीटर अंतरावर, अत्यंत रमणीय वातावरणात श्री क्षेत्र पंचगंगा मंदिर स्थित आहे. या मंदिराचे धार्मिक महत्त्व आणि निसर्गसौंदर्य बघून येथे येणारे भाविक त्यांच्या आध्यात्मिक प्रवासात तृप्तीचा अनुभव घेतात. विशेषतः श्रावणी सोमवारी येथे भक्तांची मोठी गर्दी पाहायला मिळते.
हे मंदिर पाच नद्यांच्या उगमस्थानाचे प्रतीक आहे. कृष्णा, कोयना, सावित्री, गायत्री आणि वेण्णा या पाच नद्या या ठिकाणी उगम पावतात. पुरातन कथांनुसार, ब्रह्मा, विष्णु, महेश, सावित्री आणि गायत्री या देवतांचे जलरूप येथे प्रकट झाले आहे असे मानले जाते. विशेषतः श्रावण महिन्यात आणि महाशिवरात्रीच्या निमित्ताने येथे लाखो भक्तांचा ओघ सुरू असतो.
पंचगंगा मंदिराचे स्थापत्य आणि धार्मिक महत्त्व अद्वितीय आहे. प्रत्येक बारा वर्षांनी कन्यागत पर्वाच्या वेळी उत्तरेकडून भागीरथी नदी कृष्णेला भेटायला येते, तर दर साठ वर्षांनी कपिलाष्टी योगावर सरस्वती नदी गायत्रीला भेटण्यासाठी येथे प्रकट होते. मंदिरात असलेल्या पाच नद्यांचे प्रवाह गोमुखातून बाहेर पडतात आणि हे पाणी ब्रह्मकुंडात सोडले जाते. या मंदिरात ब्रह्मकुंडाच्या शेजारीच विष्णुकुंड आहे, जिथे सात बहिणी एकत्र येतात असे मानले जाते.
पंचगंगा मंदिरातील शिवलिंग स्वयंभू आहे, ज्यातून रुद्राक्षाच्या आकाराची एक कलाकृती नैसर्गिकरित्या निर्माण झाली आहे. हे शिवलिंग सतत पाण्याच्या प्रवाहाने आच्छादित असते. महाशिवरात्रीच्या निमित्ताने येथे मोठी यात्रा भरते, जिथे महाराष्ट्राच्या विविध भागांतील भक्त दर्शनासाठी येतात. यावेळी रस्ते गर्दीमुळे एकेरी वाहतुकीसाठी वापरले जातात.
पंचगंगा मंदिराच्या परिसरात अनेक ऐतिहासिक स्थळे आहेत. अहिल्याबाई होळकरांनी बांधलेले रुद्रेश्वर मंदिर आणि रुद्रतीर्थ येथे भग्नावस्थेत आहेत, तर पंचगंगा आणि महाबळेश्वर मंदिरादरम्यान अतिबलेश्वर मंदिर आहे. या परिसरातील रामदास स्वामींच्या हस्तलिखित दासबोधाची प्रत येथे सापडली होती, ज्यामुळे या ठिकाणाला धार्मिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. महाबळेश्वर हे स्थान केवळ निसर्गसौंदर्यानेच नव्हे तर पौराणिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातूनही अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.