तीर्थक्षेत्र

संपूर्ण महाराष्ट्राचे दैवत असलेल्या खंडोबाचे पाली हे स्थान सातारा जिल्ह्यातील प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. शंकराच्या अवतारातील खंडोबा, पाली येथे स्थित असल्याने याला “पालीचा खंडोबा” म्हणून ओळखले जाते. पुणे-कराड महामार्गावरील उंब्रज या गावातून साधारणपणे पाच किलोमीटर अंतरावर पाली हे गाव आहे.

या मंदिरात भाविकांच्या दर्शनासाठी हजारो लोक वर्षभर येत असतात. विशेषतः जानेवारी महिन्यात येथे मोठी यात्रा भरते. खंडोबा देवाचे मंदिर हे तारळी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. पुणे शहरापासून हे ठिकाण सुमारे १३५ किलोमीटर अंतरावर असून, तेथे पोहोचण्यासाठी साधारणतः दोन तासांचा प्रवास लागतो.

palicha-khandoba

मंदिरात दररोज चार वेळा पूजा अर्चा केली जाते. मंदिराचे बांधकाम हे हेमाडपंथी शैलीचे असून, त्याचे वय सुमारे एक हजार वर्षांहून अधिक आहे. येथे नारळ वाढवीत नाहीत, परंतु बकरीचा पशुबळी देण्याची प्रथा आहे. मंदिरात पौष महिन्यात मृग नक्षत्राच्या दिवशी खंडोबा आणि म्हाळसेचे विवाहसोहळा मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. या विवाहसोहळ्याची पौराणिक कथा देखील महत्त्वाची आहे.

समुद्र मंथनाच्या वेळी भगवान विष्णूंनी मोहिनीचे रूप धारण करून देव आणि दैत्यांना अमृत आणि सुरा पाजली. याच वेळी मोहिनीच्या सौंदर्याने शिव भाळले. त्या वेळी विष्णूंनी शंकराला सांगितले की, तू मार्तंड भैरवाचा अवतार घेतल्यास तुझी इच्छा पूर्ण होईल.

यानंतर शंकराने पार्वतीच्या देहात प्रवेश करून मोहिनीचे रूप घेतले, जी अत्यंत सुंदर दिसत होती. त्यामुळे तिचे नाव महालयाशक्ती म्हणजेच म्हाळसा पडले. ती तिमशेट नामक वाण्याच्या घरी जन्मली आणि तिचा विवाह मार्तंड भैरवाशी पौष शुद्ध पौर्णिमेला झाला.

पाली येथे खंडोबा आणि म्हाळसेचे हे लग्न झाले असल्यामुळे खंडोबाला “पालीचा खंडोबा” म्हणून ओळखले जाते. या स्थानाला पालाई गवळणच्या भक्तीमुळे महत्त्व आले आणि गावाचे नाव पाली पडले.

देवस्थानाच्या पूजेसाठी प्रत्येक वर्षी नवीन पुजारी नेमला जातो, तर वारकरी दररोज बदलतात. पाली गावाची लोकसंख्या सुमारे २,५०० आहे आणि येथे महादेवांना उमा-महेश्वर या नावाने ओळखले जाते. या मंदिरात देवाचे दर्शन घेण्यासाठी भाविकांना फुलांचा कौल दिला जातो. उजवा कौल मिळाल्यास भक्ताची इच्छा पूर्ण होते, तर डावा कौल मिळाल्यास काहीतरी राहिले आहे असे मानले जाते.

मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी १२ लाख रुपये खर्च अपेक्षित असून, हा खर्च भक्तांनी दिलेल्या देणगीतून केला जात आहे. मंदिराच्या जीर्णोद्धाराचे काम श्री. चंद्रशेखर स्वामीनाथन शेखाई (तामिळनाडू) हे करत आहेत. देवस्थानाचे व्यवस्थापन श्री. लक्ष्मण दिगंबर वेदपाठक यांच्या देखरेखीखाली आहे.

खंडोबाच्या विवाहाची कथा देखील अतिशय लोकप्रिय आहे. खंडोबा हे बहुपत्‍नीक दैवत आहे, ज्यात त्याच्या दोन प्रमुख पत्नी आहेत—पहिली म्हाळसा, लिंगायत समाजातील, आणि दुसरी बाणाई (वा पालाई), धनगर समाजातील. खंडोबाच्या या विवाहांमुळे विविध समाजांमध्ये एक सांस्कृतिक एकता निर्माण झाली आहे. म्हाळसाचे लग्न तिमशेट वाण्याच्या घरात झाले तर बाणाईचे खंडोबाशी जेजुरी येथे प्रेमाच्या अनुषंगाने विवाह झाले.

पाली येथे खंडोबा आणि म्हाळसेच्या विवाहाची वार्षिक यात्रा मोठ्या प्रमाणात साजरी होते. या यात्रेसाठी महाराष्ट्रासह इतर राज्यांतील लाखो भाविक मंदिरात हजेरी लावतात. भक्तांच्या देणगीतून देवासाठी ११ किलो चांदीचे सिंहासन तयार करण्यात आले आहे, ज्याची किंमत सुमारे सात लाख रुपये आहे.

रविवार हा खंडोबाचा प्रमुख दिवस मानला जातो. या दिवशी मंदिरात विशेष पूजेचे आयोजन होते. तसेच, सोमवती अमावास्या, चैत्र, श्रावण, आणि माघी पौर्णिमा, चंपाषष्ठी आणि महाशिवरात्री हे महत्त्वपूर्ण उत्सव मानले जातात. शिवाच्या भैरव अवताररूपात मल्हारी-मार्तंडाचे पूजन केले जाते, आणि म्हणूनच रविवारला विशेष महत्त्व दिले जाते.

चैत्री पौर्णिमा हा मार्तंड-भैरवाच्या अवताराचा दिवस मानला जातो, तर श्रावण पौर्णिमेला मल्हारी आणि बानूबाई यांच्या विवाहाचा पवित्र दिवस म्हणून पाहिले जाते. माघी पौर्णिमेस म्हाळसेचा जन्मदिवस साजरा केला जातो. चंपाषष्ठी, म्हणजे मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठी, या दिवशी खंडोबाने मणी-मल्ल दैत्यांचा पराभव करून लिंगद्वयरूपात प्रकट झाल्याची भक्तांची श्रद्धा आहे, ज्याचा विशेषतः महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील खंडोबाभक्तांमध्ये मोठा आदर आहे.

१) कडे-कऱ्हे पठार, जेजुरी
२) निमगाव
३) पाली-पेंबर, सातारा
४) माळेगाव
५) सातारे, औरंगाबाद
६) शेंगूड, अहमदनगर
७) नळदुर्ग, धाराशिव (उस्मानाबाद)
८) वाटंबरे

या विविध ठिकाणी खंडोबाचे मंदिरे असून, त्यांना धार्मिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त आहे. या मंदिरांना भाविकांकडून खंडोबाच्या महापूजेसाठी आणि विविध उत्सवांच्या निमित्ताने विशेष महत्त्व दिले जाते.