nirjala-ekadashi
|| निर्जला एकादशी ||
सनातन धर्मामध्ये निर्जला एकादशीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. सनातन परंपरेत एकूण २४ एकादश्या असून प्रत्येकाची स्वतःची विशिष्टता आणि महत्त्व आहे. तरीही ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील एकादशी तिथीला येणारी निर्जला एकादशी ही सर्वांत विशेष आणि श्रेष्ठ मानली जाते.
या दिवशी पाणी पिण्यास पूर्णपणे बंदी असते, म्हणूनच तिला ‘निर्जला एकादशी’ हे नाव पडले आहे. अशी श्रद्धा आहे की, या एकादशीचे व्रत श्रद्धेने आणि नियमांचे पालन करून पूर्ण केल्यास वर्षभरातील सर्व २४ एकादशींचे पुण्य एकाच वेळी प्राप्त होते.
पौराणिक कथांनुसार, महर्षि वेदव्यासांनी पांडवांना धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चार पुरुषार्थांची प्राप्ती करून देण्यासाठी एकादशी व्रताचा संकल्प करण्यास सांगितले. तेव्हा बलाढ्य भीमाने आपली अडचण त्यांच्यासमोर मांडली. तो म्हणाला, “महर्षि, तुम्ही दर महिन्याला एक दिवस उपवास करण्याबद्दल सांगितले आहे, पण माझ्या पोटातील भूक ही इतकी प्रचंड आहे की मी एक दिवसही अन्नाशिवाय राहू शकत नाही. मला माझ्या या भुकेला शांत करण्यासाठी वारंवार खावे लागते. मग अशा परिस्थितीत मी एकादशीच्या पुण्यापासून वंचित राहणार का?”
भीमाच्या या प्रश्नाचे उत्तर देताना महर्षि वेदव्यासांनी त्याला धीर दिला आणि सांगितले, “नाही, हे कुंतीपुत्र! धर्माची सुंदरता हीच आहे की तो प्रत्येकाच्या सामर्थ्यानुसार आचरणात आणता येतो. सर्वांसाठी उपवासाचे नियम वेगवेगळे असू शकतात.
म्हणूनच तुझ्यासाठी मी एक उपाय सांगतो. तू ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्षात येणाऱ्या निर्जला एकादशीला एकदा उपवास कर. या एका व्रताने तुला वर्षभरातील सर्व एकादशींचे फल मिळेल. यात काहीच शंका नाही की, या व्रतामुळे तुला या जीवनात सुख, समृद्धी आणि यश मिळेल आणि शेवटी मोक्षाची प्राप्ती होईल.”
वेदव्यासांच्या या आश्वासनाने प्रभावित होऊन महाबली भीमानेही निर्जला एकादशीचे व्रत स्वीकारले. त्यामुळे ही एकादशी ‘पांडव एकादशी’ किंवा ‘भीमसेनी एकादशी’ या नावांनीही ओळखली जाते. असा विश्वास आहे की, जो कोणी या दिवशी संपूर्ण श्रद्धेने निर्जल राहतो आणि ब्राह्मणांना किंवा गरजूंना शुद्ध पाण्याने भरलेले भांडे दान करतो, त्याच्या जीवनात कधीही कशाचीच कमतरता भासत नाही. त्याच्या आयुष्यात सतत आनंद, समृद्धी आणि शांती नांदते.
निर्जला एकादशीची पूजा पद्धत:
या दिवशी सकाळी सूर्यदेवाला जल अर्पण करून सुरुवात करावी. त्यानंतर पिवळ्या फुलांनी, ताजी फळे, अक्षता, दुर्वा आणि चंदनाने भगवान विष्णूची विधिवत पूजा करावी. पूजेनंतर ‘ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ या मंत्राचा जप करावा. यानंतर निर्जला एकादशीची पौराणिक कथा वाचावी आणि शेवटी भगवान विष्णूची आरती करावी.
या दिवशी संपूर्ण उपवास करणे बंधनकारक आहे. जर मनात काही शंका असतील किंवा व्रताबाबत अधिक माहिती हवी असेल, तर ज्योतिषी किंवा विद्वान व्यक्तींचा सल्ला घ्यावा. द्वादशीच्या दिवशी शुद्धीकरण करून, योग्य मुहूर्तावर उपवास सोडावा. उपवास सोडण्यापूर्वी भगवान विष्णूंना गोड पदार्थांचा भोग अर्पण करावा. त्यानंतर हा प्रसाद ब्राह्मणांना, गरजूंना दान द्यावा आणि शक्य तितकी दक्षिणा देऊन त्यांचा सन्मान करावा. लक्षात ठेवा, उपवास सोडल्यानंतरच पाणी किंवा अन्न ग्रहण करावे.
निर्जला एकादशीचे नियम:
ज्योतिषांच्या सल्ल्यानुसार, गंगा दशमीपासून तामसिक अन्नाचा त्याग करावा. या काळात लसूण, कांदा यापासून दूर राहून सात्त्विक भोजन घ्यावे. रात्री जमिनीवर झोपावे. दुसऱ्या दिवशी ब्रह्ममुहूर्तात उठून सर्वप्रथम श्रीहरींचे स्मरण करावे. सकाळची दैनंदिन कामे आटोपल्यानंतर आंघोळीच्या पाण्यात गंगाजल मिसळून स्नान करावे. त्यानंतर पिवळे वस्त्र परिधान करावे आणि सूर्यदेवाला अर्घ्य अर्पण करावे. हे सर्व नियम पाळल्याने व्रताचे संपूर्ण फळ मिळते आणि जीवनात सकारात्मक बदल घडतात.
