navratri
|| सण – नवरात्र ||
अश्विन हा पावसाळ्याचा शेवटचा आणि शरद ऋतूच्या आगमनाचा सुंदर महिना आहे. या काळात हस्त नक्षत्राच्या हलक्या सरी कोसळतात, पण त्यांची तीव्रता कमी झालेली असते. आजूबाजूला पसरलेली हिरवळ, फुलांनी बहरलेली झाडे आणि निसर्गाचे रंगीबेरंगी सौंदर्य मनाला प्रसन्न करते.
धरणीमाता नव्या पिकांनी सजली असते, आणि सर्वत्र आनंदाचे वातावरण पसरलेले असते. अशा या मंगलमय काळात नवरात्र हा शक्तीपूजनाचा पवित्र सण साजरा होतो, जो भारताच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.
नवरात्राचा ऐतिहासिक आणि धार्मिक वारसा
प्राचीन वेदकाळात परमेश्वराला मंत्ररूपात पूजले जायचे. जसजसा मानव शिल्पकला आणि कलेत प्रावीण्य मिळवू लागला, तसतसा त्याने देवतांना मूर्त स्वरूपात घडवून त्यांची प्राणप्रतिष्ठापना करून पूजा करण्यास सुरुवात केली. पुराणकाळ हा भारताच्या सांस्कृतिक इतिहासात दैवी शक्ती आणि उपासना यांच्या दृष्टीने अत्यंत समृद्ध मानला जातो
या काळात आदिशक्तीला मातृरूपात पूजले जाऊ लागले, आणि तिची विविध रूपे—दुर्गा, भवानी, रेणुका, काली, अंबा, महालक्ष्मी, सरस्वती, महिषासुरमर्दिनी, चामुंडा, एकविरा, वज्रेश्वरी, जीवदानी, हरसिद्धी—यांनी भक्तांच्या हृदयात स्थान मिळवले. ही शक्ती भक्तांना संकटातून तारते, दुष्ट शक्तींचा नाश करते आणि सज्जनांचे रक्षण करते, अशी श्रद्धा आहे.
नवरात्र आणि शक्तीपूजन
नवरात्र हा शक्तीच्या उपासनेचा आणि भक्तीचा कालखंड आहे, जो अश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंत साजरा होतो. या नऊ रात्रींच्या उत्सवाला ‘नवरात्र’ असे म्हणतात, ज्यामध्ये देवीच्या नऊ रूपांचे पूजन केले जाते. पौराणिक कथेनुसार, जेव्हा तामसी आणि क्रूर प्रवृत्तीच्या दुष्ट शक्ती पृथ्वीवर हावी होतात, तेव्हा सज्जनांच्या रक्षणासाठी आदिशक्ती अवतार धारण करते. ती आपल्या भक्तांना आश्वासन देते, “हे भक्तांनो, तुमच्या रक्षणासाठी मी नेहमी सज्ज आहे. मला शरण या, आणि मी तुम्हाला सर्व संकटांपासून मुक्त करेन. अश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नऊ दिवस माझा उत्सव साजरा करा, घटपूजा आणि होमहवन करून माझी उपासना करा. जो माझ्यावर अटल श्रद्धा ठेवेल, त्याच्या पाठीशी मी कायम राहीन.”
नवरात्रातील पूजा आणि परंपरा
नवरात्र हा सण सर्वांना साजरा करण्याचा अधिकार आहे, आणि तो घराघरांत तसेच मंदिरांत उत्साहाने पाळला जातो. प्रतिपदेच्या दिवशी घरी किंवा मंदिरात घटस्थापना केली जाते, जी देवीच्या उपस्थितीचे प्रतीक आहे. नऊ दिवस सप्तशक्तीचा पाठ वाचला जातो, आणि नंदादीप सतत तेवत ठेवला जातो, जो भक्ती आणि शुद्धतेचे प्रतीक आहे. दररोज एक माळ वाढवली जाते, आणि नवरात्राच्या शेवटी एकूण नऊ माळा पूर्ण होतात. काही ठिकाणी घराजवळ धान्याची पेरणी केली जाते, आणि त्या धान्याचे अंकुर दसऱ्याच्या दिवशी टोपीत किंवा पागोट्यात खोचले जातात, जे समृद्धी आणि शुभेच्छांचे प्रतीक आहे.
नवम्या दिवशी होमहवनाचा विधी केला जातो, ज्यामध्ये कोहळा अर्पण केला जातो. या दिवशी ब्राह्मण आणि सुवासिनींना जेवणासाठी आमंत्रित केले जाते, आणि त्यांचा सन्मान केला जातो. नवरात्राचा समारोप विजयादशमीला उत्थापन आणि विसर्जनाने होतो, ज्यामध्ये देवीला निरोप दिला जातो आणि तिच्या कृपेची याचना केली जाते.
देवीचे शस्त्रसामर्थ्य आणि ऐतिहासिक प्रेरणा
देवीच्या पूजेत तिच्या शस्त्रसामर्थ्याला विशेष महत्त्व आहे. विष्णूकडे सुदर्शन चक्र, रामाकडे धनुष्यबाण आणि परशुरामाकडे परशु अशी एकच शस्त्रे असताना, आदिशक्तीकडे अनेक शस्त्रे आहेत—जसे की तलवार, त्रिशूल, गदा आणि चक्र. या शस्त्रांनी ती दुष्ट शक्तींचा संहार करते आणि भक्तांचे रक्षण करते. महाराष्ट्राच्या इतिहासात प्रतापगडच्या भवानी मातेचे विशेष स्थान आहे. या देवीने छत्रपती शिवाजी महाराजांना तलवार प्रदान केली, आणि त्या तलवारीच्या सामर्थ्यावर त्यांनी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना केली.
पेशव्यांनीही नवरात्रात घटस्थापना करून अंबेची पूजा केली. द्वितीयेला रेणुका आणि चौसष्ट योगिनींची पूजा, तृतीयेला अष्टभुजा अंबेची सजावट आणि सप्तमीला सप्तशृंगी गडावर आदिमातेची पूजा अशी परंपरा त्यांनी जपली. चिमाजी अप्पांनी वज्रेश्वरीच्या कृपेने वसईचा किल्ला जिंकला, जे देवीच्या शक्तीचे प्रतीक आहे. आदिशक्तीचे रूप राधेसारखे प्रेमळ, गौरीसारखे ममतामयी आणि दुर्गेसारखे संहारक आहे, जे तिच्या सर्वगुणसंपन्न स्वरूपाला दर्शवते.
