navnath-va-nath-sampradai
|| नवनाथ व नाथ संप्रदाय ||
नवनाथ म्हणजे नऊ सिद्ध पुरुष, ज्यांची नावे अशी आहेत: जालिंदरनाथ, मच्छिंद्रनाथ, गोरखनाथ, गहिनीनाथ, कानिफनाथ, भर्तरीनाथ, रेवणनाथ, नागनाथ आणि चरपटीनाथ. हे नऊ नाथ नाथ संप्रदायाचे आधारस्तंभ मानले जातात. या संप्रदायाला विविध नावांनी ओळखले जाते, जसे की योग संप्रदाय, सिद्ध संप्रदाय, अवधूत संप्रदाय, दर्शनी पंथ, गोरख पंथ, गोरखनाथी संप्रदाय, कानफाटा संप्रदाय आणि गुरु संप्रदाय. नाथ संप्रदाय हा भारतातील एक प्राचीन शैव संप्रदाय आहे, ज्याचा उगम आदिनाथ म्हणजेच महादेव शिव यांच्यापासून झाला असे मानले जाते.
“नाथ” या शब्दाचा अर्थ आहे संरक्षक किंवा स्वामी. शिव हे या संप्रदायाचे मूळ गुरु मानले गेल्याने त्याला “नाथ संप्रदाय” हे नाव पडले. या संप्रदायाची दीक्षा घेतल्यानंतर व्यक्ती आपल्या नावाला “नाथ” हे विशेषण जोडू शकते. तांत्रिक दृष्टिकोनातून नाथ संप्रदाय आणि दत्त संप्रदाय यांच्यात काही फरक असले, तरी दोन्ही संप्रदायांत गुरु दत्तात्रेय हे पूजनीय असल्याने त्यांच्यात मैत्रीपूर्ण संबंध दिसून येतात.
नाथ संप्रदायाचा ऐतिहासिक पाश्र्वभूमी:
मध्ययुगात भारतात अनेक नवीन संप्रदाय उदयाला आले, त्यापैकी नाथ संप्रदायाला विशेष महत्त्व आहे. या संप्रदायाचा उगम नेमका कधी, कुठे आणि कसा झाला, याबाबत संशोधकांत मतभेद आहेत. परंतु त्याची पार्श्वभूमी समजून घेण्यासाठी प्राचीन काळाचा आढावा घेणे गरजेचे आहे. इसवी सनाच्या सुरुवातीपासून नवव्या-दहाव्या शतकापर्यंत शैव, वैष्णव, बौद्ध आणि जैन संप्रदाय भारतात प्रचलित होते.
पाचव्या शतकानंतर शैव संप्रदायाच्या श्रीकुल आणि कालीकुल शाखांत तसेच बौद्धांच्या महायानातून विकसित झालेल्या वज्रयान किंवा तंत्रयान परंपरेत वाममार्गी साधनांचा समावेश होऊ लागला. श्रीशैल हे तांत्रिक साधनांचे प्रमुख केंद्र होते, असे संशोधक रा. चिं. ढेरे यांनी नमूद केले आहे. या पंथांतूनच सिद्ध परंपरा स्वतंत्रपणे उदयाला आली. या परंपरेने तांत्रिक आणि वामाचारी पद्धतींना बाजूला ठेवून तत्त्वज्ञान, भक्ती आणि योगावर आधारित मोक्षमार्गाचा अवलंब केला.
सिद्ध परंपरेतील दीक्षित व्यक्तींना “नाथ” असे संबोधले जाऊ लागले. महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेश हे या संप्रदायाचे उगमस्थान मानले जाते, परंतु नाथांचे अनुयायी केवळ भारतातच नव्हे, तर आजच्या भारताच्या सीमेपलीकडील प्रदेशांतही पसरले होते. या संप्रदायाचे मूळ गुरु आदिनाथ शिव मानले जातात, आणि दत्त संप्रदायाशीही त्याचा जवळचा संबंध आहे. नाथ परंपरेत अनेक नवनाथांना दत्तात्रेयांकडून दीक्षा मिळाल्याचे उल्लेख आहेत. यामुळे नाथ संप्रदायाला अवधूतमत, सिद्धमत अशीही नावे मिळाली.
नवनाथ आणि त्यांची परंपरा:
नवनाथांना नवनारायणांचे अवतार मानले जाते. पुराणांमध्ये कवी, हरि, अंतरिक्ष, प्रबुद्ध, पिप्पलायन, अविहोत्र, द्रुमिल, चमस आणि करभाजन या नऊ नारायणांचा उल्लेख आहे, ज्यांनी कलियुगात नवनाथांच्या रूपाने जन्म घेतला. नाथ परंपरेतील एका श्लोकात नऊ नाथांची नावे अशी दिली आहेत:
“गोरक्ष, जालंदर, चर्पट, अडबंग, कानिफ, मच्छिंद्र, चौरंगी, रेवण, भर्तरी हे नवनाथ सिद्ध भूमीवर प्रकटले.”
परंतु काही ग्रंथांत नागनाथ, गहिनीनाथ, शिवनाथ, मीननाथ, सत्यनाथ यांसारखी नावेही नवनाथांत समाविष्ट असल्याचे आढळते. नऊ ही संख्या परंपरेत महत्त्वाची मानली गेल्याने वेगवेगळ्या ग्रंथकारांनी आपापल्या दृष्टिकोनातून नऊ नाथांची यादी बनवली असावी, असे संशोधकांचे मत आहे.
नाथ संप्रदायाचे प्रवर्तक म्हणून मच्छिंद्रनाथ आणि त्यांचे शिष्य गोरखनाथ यांचे नाव प्रामुख्याने घेतले जाते. या गुरु-शिष्य जोडीच्या चमत्कारांनी भरलेल्या कथा लोकप्रिय आहेत. मच्छिंद्रनाथांनी मासळीच्या पोटात असताना शिव-पार्वतीचा संवाद ऐकून ज्ञान प्राप्त केले, गोरखनाथांचा जन्म गाईच्या शेणातून झाला, गोरखनाथांनी मच्छिंद्रनाथांसाठी आपला डोळा अर्पण करून गुरुभक्ती दाखवली, आणि मंत्रजपादरम्यान गोरखनाथांनी मातीच्या पुतळ्यात प्राण आणून गहिनीनाथांना जन्म दिला, अशा अनेक कथा महाराष्ट्रात रुजल्या आहेत.
नवनाथ परंपरेतच चौर्याऐंशी सिद्धांचा उल्लेख आहे. ही संकल्पना मूळ वज्रयान बौद्ध परंपरेतील आहे. बौद्ध धर्माच्या अवनतीच्या काळात गोरखनाथांच्या प्रभावाने अनेक बौद्ध अनुयायी नाथ संप्रदायात सामील झाले आणि त्यांच्यासोबत ही ८४ सिद्धांची संकल्पना नाथांत रुजली. या सिद्धांचीही विस्तृत नामावली आहे, परंतु नेमके ८४ सिद्ध कोण, याबाबत एकमत नाही.
नवनाथांनी सिद्धपद प्राप्त केले आणि त्यांच्या शिष्यांनी हा संप्रदाय पुढे नेला. काही परंपरांत मंत्र-तंत्रावर भर आहे, तर काहींमध्ये योग, ध्यान आणि तत्त्वज्ञानाला प्राधान्य आहे. महाराष्ट्रात भक्तीमार्गातही नाथ परंपरा मिसळली, आणि अनेक भक्त नामसंकीर्तन, गुरुपूजनाद्वारे मोक्षाची वाट शोधतात.
सांप्रदायिक सिद्धांत आणि आचरण:
नाथ संप्रदायात आदिनाथ शिवाचे स्थान सर्वोच्च आहे. काश्मीर शैव परंपरेतील सिद्धांतांशी साम्य असलेली मांडणी यात दिसते. योगमार्गाला प्राधान्य असल्याने योगशास्त्रातील अनेक संकल्पना यात रुजल्या आहेत. गोरखनाथांनी रचलेला “सिद्धसिद्धांत पद्धती” हा ग्रंथ या संप्रदायाच्या तत्त्वज्ञानाचा आधार आहे. ग्रंथाच्या सुरुवातीला ते म्हणतात:
“आदिनाथाला नमस्कार करून, शक्तीयुक्त जगद्गुरूला वंदन करतो. मी गोरखनाथ सिद्धसिद्धांत पद्धती सांगतो.”
या सिद्धांतात शक्ती ही शिवातच समाविष्ट आहे. शिवातील “इ” हीच शक्ती आहे, आणि तिच्यामुळेच सृष्टीची निर्मिती, स्थिती आणि लय होतो. शक्तीशिवाय शिव म्हणजे शव आहे. चंद्र आणि चांदणीप्रमाणे शिव आणि शक्ती एकमेकांपासून अभिन्न आहेत. शक्ती व्यक्त असताना सृष्टीचे कार्य होते, आणि अव्यक्त असताना दोघांचे अद्वय स्वरूप प्रकट होते. “पिंडी ते ब्रह्मांडी” या तत्त्वानुसार, जे ब्रह्मांडात आहे, ते देहातही आहे, असे गोरखनाथ सांगतात.
मानवी देहात कुंडलिनी ही शक्ती साडेतीन वेटोळे घालून मूलाधारात सुप्त असते. तिचे सहस्रारातील शिवाशी मीलन होण्यासाठी गुरुकृपा आणि साधना आवश्यक आहे. शरीरात ७२,००० नाड्या आहेत, त्यात इडा, पिंगला आणि सुषुम्ना महत्त्वाच्या आहेत. कुंडलिनी जागृत झाल्यावर सुषुम्नेतून वर जाते. कर्मबंधनांमुळे नाड्या मलिन असतात, पण षट्कर्मांद्वारे (बस्ती, धौती, नेती, त्राटक, नौली, कपालभाती) त्या शुद्ध होतात. कुंडलिनी मूलाधारापासून सहस्रारापर्यंत पोहोचते, तेव्हा साधकाला आत्मानुभूती आणि कैवल्य मिळते. या प्रवासात गुरुचे मार्गदर्शन अत्यावश्यक आहे.
नाथ संप्रदायात गुरु शिष्याला कर्णमुद्रा धारण करायला लावतो आणि कान उघडतो, म्हणून यांना “कानफाटा” म्हणतात. अनुयायांनी कर्णमुद्रा, शृंगी, झोळी, कंथा, एकतारी, पुंगी अशी वेशभूषा धारण करावी. नियमित स्नान, विभूती लावणे, “अलख निरंजन”चा जयघोष करून भिक्षा मागणे आणि “आदेश” शब्दाने अभिवादन करणे हे प्रघात आहेत. परंतु बाह्य वेशापेक्षा अंतरिक साधना महत्त्वाची आहे, असे ग्रंथ सांगतात.
शिव आणि दत्तात्रेय यांच्यासह दुर्गा, भैरव, नरसिंह, राम, हनुमान, म्हसोबा, वेताळ आणि मुस्लिम पीर यांचे मंत्रही नाथ परंपरेत आहेत. नवनाथांनी मठ स्थापन केलेली ठिकाणे तीर्थक्षेत्रे मानली जातात, जसे त्र्यंबकेश्वर, द्वारका, पुष्कर, रामेश्वर, हिंगळजा, गिरनार, गोरखपूर, पैठण. या संप्रदायात १२ पंथ आहेत, ज्यापैकी काही आदिनाथ आणि काही गोरखनाथांनी प्रवर्तित केले.
महत्त्वाचे सिद्ध:
मच्छिंद्रनाथ हे नाथ संप्रदायाचे आद्य प्रवर्तक मानले जातात. मासळीच्या पोटात असताना त्यांनी शिव-पार्वतीचा उपदेश ऐकला. “कौलज्ञाननिर्णय” या ग्रंथाचे ते लेखक मानले जातात. हठयोगाऐवजी सहजयोगावर भर देणारी त्यांची शिकवण प्रसिद्ध आहे. चौरंगीनाथ विदर्भातील राजकुमार होते, ज्यांना सावत्र आईमुळे हात-पाय गमवावे लागले. गोरखनाथ आणि मच्छिंद्रनाथांनी त्यांना उपदेश दिला. चरपटीनाथ ब्रह्मदेवाचे पुत्र आणि दत्तात्रेयांचे शिष्य मानले जातात. जालिंदरनाथ हे मच्छिंद्रनाथांचे गुरुबंधू आणि थोर सिद्ध होते. गोरखनाथांनी नाथ संप्रदायाचा विस्तार केला आणि मच्छिंद्रनाथांना वाममार्गापासून परत आणले.
महाराष्ट्रातील परंपरा:
महाराष्ट्रात नाथांचा प्रभाव मोठा आहे. निवृत्तिनाथांनी ज्ञानेश्वरांना नाथ परंपरेची दीक्षा दिली. ज्ञानेश्वरांनी “भावार्थदीपिका” आणि “अमृतानुभव” मध्ये नाथ तत्त्वज्ञान सोप्या भाषेत मांडले. त्यांनी भक्ती आणि सहजयोगाला जोडले. “नवनाथ भक्तिसार”, “नाथलीलामृत” यांसारखे ग्रंथही या परंपरेतून उदयाला आले.
उगमस्थान आणि अनुपम शिळा:
त्र्यंबकेश्वर हे नाथ संप्रदायाचे मूळ स्थान मानले जाते. येथील ब्रह्मगिरीवर कौलगिरीच्या पायथ्याशी “अनुपम शिळा” आहे. एकदा सिंहस्थ कुंभमेळ्यात साठ हजार ऋषी अहिल्या नदीत स्नान करत होते. बालरूपातील गोरखनाथांनी “हर हर गंगे” अशी हाक दिली. ऋषींनी ही गोदावरी असल्याचे सांगितले, पण गोरखनाथांनी गंगेची आराधना केली आणि गंगा प्रकट झाली.
त्यांनी आपले मूळ रूप दाखवले, आणि तेव्हापासून नाथ संप्रदाय या संगमाला “गंगा-गौतमी” मानतो. नागपंचमीला दर बारा वर्षांनी नाथ येथे स्नान करतात. गोरखनाथांनी या शिळेवर साठ हजार ऋषींना उपदेश दिला, ज्यातून नवनाथ आणि ८४ सिद्ध उदयाला आले. म्हणून ती “अनुपम शिळा” म्हणून प्रसिद्ध आहे.
