navanathannche-parayana
|| नवनाथांचे पारायण ||
पारायण कसे करावे?
‘श्री नवनाथ भक्तिसार’ हा ग्रंथ चाळीस अध्यायांचा आहे आणि त्याचे पारायण साधारणपणे नऊ दिवसांत पूर्ण करणे उचित मानले जाते. काही भक्त नऊ दिवसांचा नियम न पाळता दररोज पाच ते शंभर ओव्या वाचतात, तर काही एकच अध्याय रोज वाचून घेतात. काही साधक विशिष्ट फलप्राप्तीसाठी ठराविक अध्यायावर लक्ष केंद्रित करतात, कारण या ग्रंथातील प्रत्येक अध्याय वेगवेगळ्या उद्देशांसाठी प्रभावी आहे. जर हे पारायण पूर्ण श्रद्धेने, भक्तीभावाने आणि नाथांच्या शरणागतीने केले, तर त्याचे अलौकिक अनुभव नक्कीच प्राप्त होतात.
पारायणाची पूर्वतयारी
‘श्री नवनाथ भक्तिसार’ ग्रंथाचे पारायण सुरू करण्यापूर्वी काही तयारी आवश्यक आहे. यासाठी फुले, हार, तुळशीचे पान, सुगंधी धूप, उदबत्ती, कलश, विड्याची पाने, सुपारी, नैवेद्यासाठी मिठाई (जसे पेढे), अष्टगंध, शक्य असल्यास हीना अत्तर, रांगोळीचा रंग आणि नारळ अशा वस्तू जवळ ठेवाव्या.
प्रथम शुद्ध पाण्याने स्नान करून अंगाला भस्म लावावे. त्यानंतर कलशाची स्थापना करावी आणि देवापुढे विड्याची पाने, सुपारी आणि दक्षिणा अर्पण करावी. जमिनीवर सुंदर रांगोळी काढून समई (नंदादीप) प्रज्वलित करावी, जो सातही दिवस अखंड तेवत ठेवावा. कलशाची विधिवत पूजा करून पुरुषांनी शक्य असल्यास संध्यावंदन आणि १०८ वेळा गायत्री मंत्राचा जप करावा.
सर्व तयारी झाल्यावर श्रीगणेश, कुलदेवता, सद्गुरू आणि घरातील वडीलधाऱ्यांना साष्टांग नमस्कार करून त्यांचे आशीर्वाद घ्यावेत. नवनाथ पारायणासाठी सोवळे-ओवळे यांसारखे कडक नियम नाहीत; स्वच्छ, शुभ्र वस्त्र परिधान करूनही पारायण करता येते. तरीही, हे पारायण शुभ दिवशी आणि शुभ नक्षत्रावर सुरू करणे श्रेयस्कर आहे. रोहिणी, उत्तरा, अश्विनी, पुष्य, हस्त, मृग, चित्रा, अनुराधा आणि रेवती ही नक्षत्रे शुभ मानली जातात, तर गुरुवार आणि शुक्रवार हे दिवस उत्तम समजले जातात.
पारायणाला सुरुवात करण्यापूर्वी उजव्या हातात पाणी घेऊन संकल्प सोडावा. कोणत्याही धार्मिक कार्यात फलप्राप्तीसाठी संकल्प महत्त्वाचा असतो, पण अनेकांना याची माहिती नसल्याने अपेक्षित फल मिळत नाही. संकल्प पुढीलप्रमाणे उच्चारावा:
“श्रीमद् गणाधिपतये नमः। मातृ-पितृभ्यां नमः। इष्टदेवताभ्यः नमः। कुलदेवताभ्यः नमः। ग्रामदेवताभ्यः नमः। स्थानदेवताभ्यः नमः। सर्वेभ्यः देवेभ्यः नमः। सर्वेभ्यः ब्राह्मणेभ्यः नमः। एतत्कर्मप्रधानदेवताभ्यः नमः। ॐ तत्सत् श्रीमद्भगवते महापुरुषाय विष्णुराज्ञया। प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणः परार्धे विष्णुपदे श्रीश्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे युगचतुष्के कलियुगे प्रथमचरणे जम्बूद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे दक्षिणतीरे शालिवाहनशके… नाम संवत्सरे… अयने… ऋतौ… मासे… पक्षे… तिथौ… वासरे… दिवसे… नक्षत्रे… योगे… करणे… राशिस्थिते वर्तमानचन्द्रे… राशिस्थिते श्रीसूर्ये… राशिस्थिते श्रीदेवगुरौ शेषु ग्रहेषु यथायथं राशिस्थानस्थितेषु सत्सु एवं गुणविशेषणविशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ मम आत्मनः सकलशास्त्रपुराणोक्त फलप्राप्त्यर्थं अस्माकं सहकुटुंबानां सपरिवाराणां द्विपद-चतुष्पदसहितानां क्षेम-स्थैर्य-आयुरारोग्य-ऐश्वर्याभिवृद्ध्यर्थं समस्ताभ्युदयार्थं श्रीनवनाथ भक्तिसार ग्रंथस्य पारायणं करिष्ये। तदंगत्वेन पुस्तकरूपी श्रीनवनाथपूजनं च करिष्ये। आसनादि-कलश-शंख-घंटा-दीपपूजनं च करिष्ये।”
असे म्हणून हातातील पाणी तांब्यात सोडावे.
मग संकल्पात नमूद केल्याप्रमाणे आसन, न्यास, कलशपूजा, शंख, घंटा आणि दीप यांची पूजा करून श्रीनवनाथ पोथीची भक्तिपूर्वक पूजा करावी आणि वाचनाला सुरुवात करावी.
दुसऱ्यासाठी संकल्प कसा सोडावा?
काही वेळा पारायण स्वतःसाठी नव्हे, तर दुसऱ्यासाठी करावे लागते—उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती आजारी असेल किंवा मोठ्या संकटात असेल आणि स्वतः वाचन करू शकत नसेल. अशा वेळी दुसऱ्याने त्यांच्यासाठी पारायण करावे. संकल्प असा सोडावा:
“अमुक गोत्रात्पन्ने, अमुक शर्मणा वृत्तोऽहं (स्त्री असल्यास अमुक नाम्ना वृत्तोऽहं) यजमानस्य (स्त्री असल्यास यजमान्याः) श्रीनवनाथदेवता प्रीतिद्वारा इष्टकामना सिद्ध्यर्थं श्रीनवनाथ भक्तिसार ग्रंथ पारायणं करिष्ये।”
संकल्प स्पष्टपणे उच्चारल्याशिवाय कोणतेही धार्मिक कार्य करू नये, कारण शास्त्रानुसार त्याचे फल मिळत नाही. निष्काम भावनेने पारायण करतानाही “श्रीनवनाथदेवता प्रीत्यर्थं” किंवा “श्रीनवनाथदेवता कृपाप्राप्त्यर्थं” असे म्हणावे. वाचन नेहमी मोठ्याने करावे, मनात नाही, कारण त्यामुळे घराचे वातावरण पवित्र होते आणि बाधा दूर होतात. फक्त मंत्रजप मात्र मनात करावा.
पारायणकाळात कसे वागावे?
पारायणाच्या काळात कठोर ब्रह्मचर्य पाळावे, सत्य बोलावे आणि संपूर्ण दिवस श्रीदत्त आणि नवनाथांचे स्मरण ठेवून आनंदात घालवावा. वाचलेल्या भागातील नाथांच्या लीलांचा विचार आणि चिंतन करावे. शक्य असल्यास जास्तीत जास्त मौन बाळगावे. रोज वाचनानंतर श्रीगणेश, श्रीशिव, श्रीदेवी, श्रीदत्त आणि श्रीनवनाथ यांच्या आरत्या खड्या आवाजात म्हणाव्या आणि त्यांची निवडक स्तोत्रे मधुर स्वरात गावीत.
रोज किती अध्याय वाचावेत?
पारायणात रोज किती अध्याय वाचावेत यावर मतभेद आहेत, पण खालीलप्रमाणे विभागणी केल्यास एकाच दिवशी जास्त वाचनाचा ताण पडत नाही:
- पहिला दिवस: १ ते ६ अध्याय
- दुसरा दिवस: ७ ते १२ अध्याय
- तिसरा दिवस: १३ ते १८ अध्याय
- चौथा दिवस: १९ ते २४ अध्याय
- पाचवा दिवस: २५ ते ३० अध्याय
- सहावा दिवस: ३१ ते ३६ अध्याय
- सातवा दिवस: ३७ ते ४० अध्याय
वाचनानंतर आरती आणि प्रसादाबरोबरच देवापुढे धूप जाळावा. धूपामुळे दैवत जागृत राहते आणि सुगंधाने मन प्रसन्न होते. देवाला हीना अत्तर लावायलाही विसरू नये. पारायण पूर्ण झाल्यावर शिव किंवा दत्तात्रेय यांना अभिषेक करावा आणि ब्राह्मण व सुवासिनींना भोजन, विडा आणि दक्षिणा देऊन संतुष्ट करावे.
स्त्रियांनी पारायण करावे का?
‘श्री नवनाथ भक्तिसार’ ग्रंथाचे पारायण स्त्रियांनी करावे का, असा प्रश्न अनेकदा विचारला जातो. श्रीगुरुचरित्राच्या बाबतीत श्रीवासुदेवानंद सरस्वती (टेंबेस्वामी) यांनी ‘स्त्रीशिक्षा’ ग्रंथात स्त्रियांनी वाचन करू नये असे सांगितले आहे, कारण त्यात वेदाक्षरे आहेत. पण ‘श्री नवनाथ भक्तिसार’ मध्ये वेदाक्षरे नाहीत, त्यामुळे पुरुषांप्रमाणेच स्त्रियांनीही तो वाचावा यात काहीच हरकत नाही. त्यामुळे त्यांना नक्कीच लाभ होईल.
पारायणकाळातील नियम
पारायणाचे फल मिळण्यासाठी काही नियमांचे पालन आवश्यक आहे:
१. स्नानानंतर भस्म लावूनच वाचन करावे. भस्म कपाळ, दंड, हृदय आणि गुडघ्यांना लावावे आणि “ॐ नमः शिवाय” म्हणावे.
२. वाचन मोठ्याने करावे, जेणेकरून ध्वनीकंपनांनी वातावरण शुद्ध होईल.
३. वाचनादरम्यान बोलणे टाळावे.
४. पूर्ण एकाग्रतेने वाचावे, जेणेकरून कथा डोळ्यासमोर उभी राहील.
५. सात दिवसांत पारायण पूर्ण करावे आणि नंदादीप अखंड तेवत ठेवावा.
६. सात्त्विक अन्नच खावे.
७. कडक ब्रह्मचर्य (शारीरिक, वाचिक, मानसिक) पाळावे.
८. “ॐ चैतन्य गोरक्षनाथाय नमः” मंत्राचा जप करावा.
९. बाहेरचे अन्न-पाणी टाळावे.
१०. अतिरिक्त बोलणे टाळून नाथांचे स्तोत्र गावीत.
११. रोज वाचनानंतर नाथांची मानसपूजा करावी.
१२. पोथी उघडी ठेवावी, बासनात बांधू नये.
१३. शक्यतो पूर्व किंवा पश्चिमेकडे तोंड करून बसावे.
१४. जमिनीवर चटईवर डाव्या कुशीवर झोपावे.
१५. पारायण संपल्यावर पोथीची पूजा करून भाजणीच्या वड्या कराव्यात.
साधकांनी हे लक्षात ठेवावे की, प्रत्येक पारायणानंतर अनुभव येतीलच असे नाही. अनुभव येणे हे मन आणि शरीराच्या शुद्धीवर आणि भक्तीच्या तीव्रतेवर अवलंबून आहे. सुरुवातीची पारायणे ही शुद्धीसाठीच खर्ची पडतात. पारायणाची इच्छा होणे हाही एक अनुभव आहे, कारण ती नाथांच्या कृपेशिवाय निर्माण होत नाही.