nath-sampradaya
|| नाथ संप्रदाय ||
नाथ संप्रदाय हा भगवान शंकरांचा उपासक असून शिव हेच सर्वांचे परम गुरू आहेत, अशी या संप्रदायाची ठाम श्रद्धा आहे. या संप्रदायाच्या मते, हाच शिव मानवी गुरूच्या रूपात प्रकट होऊन विश्वाच्या कल्याणाचे कार्य करतो. श्री गोरक्षनाथांनी सांगितले आहे की, हा आदिनाथ शिव म्हणजे ‘शक्तियुक्त शिव’ आहे. याचा अर्थ, शक्ती ही शिवापासून वेगळी नाही, ती त्याच्याच अंतर्गत कार्य करते आणि विश्वाची उत्पत्ती, पालन व संहार यांचे मूळ कारण आहे.
ही शक्ती असलेला शिवच पिंड आणि ब्रह्मांडाचा आधार आहे. शक्तीशिवाय शिवाला ‘शव’ म्हणजे निर्जीव मानले जाते. म्हणजेच, ‘शिव’ या शब्दातील ‘इ’ हे शक्तीचे प्रतीक आहे, जसे चंद्र आणि त्याची चांदणी एकमेकांशी जोडलेली असतात, तसेच शिव आणि शक्ती यांचेही अविभाज्य नाते आहे.
श्री गोरक्षनाथांनी आपल्या ‘सिद्धसिद्धांतपद्धती’ या ग्रंथात याबाबत एक सुंदर श्लोक लिहिला आहे:
“शिवाच्या आत शक्ती आहे, आणि शक्तीच्या आत शिव आहे;
त्यांच्यात अंतर नाही, जसे चंद्र आणि चांदणी एकरूप असतात.”
या ग्रंथाच्या सुरुवातीला गोरक्षनाथ म्हणतात:
“आदिनाथाला नमस्कार करून, जो शक्तीने युक्त आणि जगाचा गुरू आहे,
मी गोरक्षनाथ सिद्धसिद्धांतपद्धती सांगतो.”
ज्याप्रमाणे दोन तंतूंमधून एकच नाद निर्माण होतो, दोन फुलांमधून एकच सुगंध येतो, दोन ज्योतींमधून एकच प्रकाश पसरतो, आणि दोन डोळ्यांतून एकच दृष्टी मिळते, त्याचप्रमाणे या विश्वात ‘शिवशक्ती’ ही दोन नावे असली तरी तत्त्व एकच आहे.
नाथ संप्रदायाची ओळख
नाथ संप्रदाय हा शिवभक्त असल्याने त्यांचे योगी ‘जय शंकर भोलेनाथ’ किंवा ‘अलख निरंजन’ अशी हाक मारत भिक्षा मागतात. भारतभर त्यांचे अनेक आखाडे पसरलेले आहेत, जिथे भस्माने अंग मढलेले साधू धुनी पेटवून चिलीम ओढत बसलेले दिसतात. यांपैकी काही साधूंच्या कानात कुंडले असतात, त्यांना ‘कानफाटे योगी’ म्हणतात. हे कानफाटे हातात किंगरी किंवा कोक्यासारखे वाद्य घेऊन गोपीचंद किंवा मैनावती यांच्या कथा गायन करतात. पण खऱ्या अर्थाने कठोर साधना करणारे आणि अलक्ष्याचे चिंतन करणारे साधू आता दुर्मीळ झाले आहेत, हेही नाकारता येत नाही.
‘नाथसंप्रदाय’ या नावातील ‘नाथ’ म्हणजे स्वामी किंवा मालक. हा मालक कोण? तर या संपूर्ण सृष्टीचा निर्माता आणि संरक्षक, म्हणजेच ईश्वर, ज्याला नाथपंथीय ‘शिव’ म्हणतात. गोरक्षनाथांच्या ‘गोरखबानी’ या ग्रंथात ‘नाथ’ हा शब्द ‘ब्रह्म’ किंवा ‘परमतत्त्व’ याच्या अर्थाने वापरला आहे, तर संस्कृत टीकाकार मुनिदत्त यांनी तो ‘सद्गुरू’ असा अर्थ लावला आहे. थोडक्यात, अध्यात्माच्या मार्गातील श्रेष्ठ आणि पूजनीय व्यक्ती म्हणून ‘नाथ’ शब्दाचा अर्थ समजावा.
नाथ संप्रदायात ज्ञान, कर्म, धर्म आणि भक्ती या चारही मार्गांचा संगम होतो. येथे साधक सिद्ध होऊन प्रत्येक पावलावर मोक्षाची दारे उघडतो आणि ज्या परम ध्येयापर्यंत पोहोचायचे आहे, तेच ध्येय तो स्वतः बनतो. संत ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’त (६-१५२-१६०) या पंथाचे माहात्म्य उलगडले आहे. म्हणूनच संत निळोबाराय म्हणतात:
“नाथ संप्रदायाची महानता,
ज्ञानेश्वरीने उजळली सर्वांना.”
संत रामदास आणि संत तुकाराम यांनीही या संप्रदायाचा आदराने उल्लेख केला आहे. तुकोबा म्हणतात:
“सिद्धपंथाने जाईन, सर्व संकटे मिटतील.”
तर समर्थ रामदास आपल्या ‘सकल संतांच्या’ आरतीत नाथसिद्धांचा गौरव करतात. या संप्रदायात शैव, बौद्ध आणि तांत्रिक परंपरेतील अनेक सिद्धांचा समावेश झाला, ज्यांना ‘नाथसिद्ध’ किंवा ‘सिद्धयोगी’ म्हणून ओळखले जाते. हा संप्रदाय ‘अवधूतपंथ’ किंवा ‘अवधूतमार्ग’ या नावांनीही प्रसिद्ध आहे, ज्याचा उल्लेख ‘सिद्धसिद्धांतपद्धती’, ‘गोरखबानी’ आणि कबीरांच्या पदांत आढळतो. भगवान दत्तात्रेयांनी गोरक्षनाथांना दिलेला उपदेश ‘अवधूतगीता’ या नावाने प्रसिद्ध आहे.
नाथ संप्रदायाचा उदय
नाथ संप्रदायाचा उगम नेमका कधी झाला, हा प्रश्न संशोधकांसाठी महत्त्वाचा आहे. महाराष्ट्रात हा संप्रदाय निवृत्तीनाथ आणि ज्ञानदेवांमुळे सर्वदूर पोहोचला. निवृत्तीनाथांचा जन्म १२७३ मध्ये आणि ज्ञानदेवांचा १२७५ मध्ये झाला. निवृत्तीनाथांना गहिनीनाथांचा उपदेश लाभला, आणि गहिनीनाथ हे गोरक्षनाथांचे शिष्य होते. यावरून गोरक्षनाथांचा काल अकराव्या शतकाचा असावा, असा अंदाज बांधता येतो. त्यांचे गुरू मच्छिंद्रनाथ, जे नाथ संप्रदायाचे आद्य मानवी गुरू मानले जातात, त्यांचा काल नववे किंवा दहावे शतक असावा. पण याबाबत विद्वानांत मतभेद आहेत.
काही संशोधक, जसे राहुल सांकृत्यायन, नाथ संप्रदायाचे मूळ सरहपाद यांच्यापासून मानतात, जे तिबेटी सहजयानी सिद्ध परंपरेशी जोडलेले आहेत. पण पौराणिक दृष्टिकोनातून एक कथा प्रचलित आहे की, शिवाने पार्वतीला दिलेला उपदेश मच्छिंद्रनाथांनी माशाच्या पोटातून ऐकला. ही कथा खरी मानली, तर नाथ संप्रदायाचा उगम ऐतिहासिक काळाऐवजी पुराणकाळात जातो.
या संप्रदायात मूर्तिपूजा, वेद, स्मृती यांना महत्त्व नाही, तसेच जात आणि धर्म यांचा भेदही मानला जात नाही. जो कोणी अलक्ष्याचे चिंतन करून मोक्षाकडे वाटचाल करू इच्छितो, त्याला येथे स्वागत आहे. ‘जे ब्रह्मांडात आहे, ते पिंडात आहे’ हे या संप्रदायाचे तत्त्व आहे. कुंडलिनी जागृतीला येथे विशेष स्थान आहे. मूलाधारात सुप्त असलेली ही कुंडलिनी शक्ती जेव्हा सहस्रारात शिवाशी एकरूप होते, तेव्हा योग्याला कैवल्य किंवा सहजसमाधी प्राप्त होते. गोरक्षनाथ म्हणतात, या कुंडलिनीचे तेज कोट्यवधी सूर्यांप्रमाणे तेजस्वी आहे, आणि हठयोगाद्वारे ती जागृत होऊन सहस्रारापर्यंत पोहोचते.
नाथ योग्यांचे आचरण
नाथ संप्रदायातील योग्याने आपले आचरण कसे ठेवावे, याबाबत गोरक्षनाथ सांगतात: “कठोर ब्रह्मचर्य, बोलण्यावर संयम, शरीर आणि मनाची शुद्धी, ज्ञानाची निष्ठा, बाह्य दिखाव्याचा तिरस्कार आणि मांस-मद्यापासून पूर्ण अलिप्तता हे नियम पाळणे गरजेचे आहे.” गुरूचे महत्त्व या संप्रदायात असीम आहे, म्हणूनच ते म्हणतात, “गुरूशिवाय राहू नये.”
हा संप्रदाय कर्मकांड, सगुण पूजा, वर्णाश्रम, होम-हवन, संन्यासाश्रम यांना भ्रामक मानतो, पण प्रत्येक धर्मातील चांगल्या गोष्टी सहजपणे स्वीकारतो.
नाथपंथीयांची वेशभूषा
नाथ संप्रदायाचे उपास्य दैवत शिव असल्याने त्यांच्या वेशभूषेत शिवाची छाप दिसणे स्वाभाविक आहे. ‘नवनाथ भक्तिसार’, ‘सिद्धसिद्धांतपद्धती’, ‘लीळाचरित्र’ आणि ‘नाथकैवल्य’ या ग्रंथांत या वेशभूषेचे वर्णन आढळते. त्यात भस्म, रुद्राक्ष, मुद्रा, मेखला, कंथा, शिंगी, त्रिशूळ, धंधारी, दंड, किंगरी, खापर, अधारी, कमंडलू, जानवे, चिमटा आणि शंख या वस्तूंचा समावेश होतो. काही ठिकाणी खड्डाव, डमरू आणि कोक्यासारखी वाद्येही दिसतात.
- भस्म: याला ‘बभूत’ किंवा ‘क्षार’ असेही म्हणतात. नाथ योग्याच्या वेशभूषेचा हा अविभाज्य भाग आहे. काही ग्रंथांत (जसे ‘पद्मावत’) भस्म सर्वांगाला लावण्याचा उल्लेख आहे, तर काही ठिकाणी (जसे ‘चंद्रायन’) फक्त तोंडाला लावण्याचा. भस्माचा संदेश असा की, “देहाचा अंत भस्मातच आहे, म्हणून आत्म्यावर लक्ष केंद्रित करा.” हे भस्म शक्तिकेंद्रे जागृत करते आणि थंडीपासूनही संरक्षण करते.
- रुद्राक्ष: हे एका झाडाचे फळ असून ‘रुद्र+अक्ष’ म्हणजे शिवाचा नेत्र असा त्याचा अर्थ आहे. साधनेत याला पवित्र मानले जाते. रुद्राक्ष एकमुखी ते चौदामुखी असतात, पण पाचमुखी सर्वाधिक आढळतात. नाथपंथीय २८, ३२, ६४ किंवा १०८ मण्यांची माळ बनवतात.
- मुद्रा (कुंडले): कानात घातली जाणारी ही मुद्रा धातूची किंवा शिंगाची असते. वसंत पंचमीला ती धारण केली जाते आणि अशा योग्यांना ‘कानफाटे’ म्हणतात. काही धनिक महंत सोन्याची किंवा स्फटिकाची मुद्रा वापरतात.
- मेखला: कमरेला बांधली जाणारी ही लांब दोरी (२२-२७ हात) मोळाची किंवा लोकरीची असते, जिच्या टोकाला घुंगरू असतात. याला ‘नागीण’ असेही म्हणतात.
- कंथा: फाटकी वस्त्रे जोडून बनवलेला हा चोळणा भगवा किंवा लाल असतो. पार्वतीने गोरक्षनाथांना असा चोळणा दिल्यापासून ही प्रथा सुरू झाली असे मानले जाते.
- शिंगी: हरणाच्या शिंगापासून बनवलेली ही वाद्य जानव्याला बांधली जाते आणि संध्याकाळी किंवा भोजनापूर्वी वाजवली जाते.
- त्रिशूळ: शिवाचे प्रतीक असलेले हे त्रिशूळ दुष्ट शक्तींपासून संरक्षण करते.
- धंधारी: लाकडी किंवा लोखंडी चक्र, ज्याला ‘गोरखधंधा’ म्हणतात. मंत्राने धागा बाहेर काढून गोरक्षनाथांची कृपा मिळवली जाते.
- दंड: काळा, गोल आणि हातभर लांबीचा हा दंड ‘भैरवनाथाचा सोटा’ म्हणून ओळखला जातो.
- किंगरी: तंतुवाद्य असलेली ही सारंगी भर्तृहरीच्या गीतांसाठी वापरली जाते.
- खापर: फुटलेल्या मातीच्या घड्याचा तुकडा, जो भिक्षापात्र म्हणून वापरतात.
- अधारी: छोटे आसन, ज्यावर योगी बसतात किंवा झोपतात.
- कमंडलू: पाण्यासाठी वापरले जाणारे जलपात्र.
- जानवे: सुताचे, पाच-सात पदरांचे हे जानवे गळ्यात घातले जाते, ज्याला शंखाची चकती आणि रुद्राक्ष जोडलेले असतात.
- चिमटा: अग्निदीक्षेनंतर योगी हे चिमटे ठेवतात. धुनीतील आग फिरवण्यासाठी याचा उपयोग होतो.
- शंख: भिक्षा मागताना किंवा शिवदर्शनासाठी शंख वाजवला जातो, जो ओंकाराचे प्रतीक आहे.
ही वेशभूषा नाथपंथीयांचे वैशिष्ट्य उलगडते आणि त्यांचे जीवनदर्शन समजण्यास मदत करते.