narayaneshwar-mahadev-mandir-narayanpur-puran
|| तीर्थक्षेत्र ||
पुरंदर आणि वज्रगड किल्ल्यांच्या परिसरात अनेक लहान-मोठी ऐतिहासिक गावे दडली आहेत. या भागात मुघल आणि मराठ्यांमधील लढाया घडल्या होत्या, विशेषत: मिर्झा राजे जयसिंग आणि दिलेरखान यांच्या सैन्याची छावणी या प्रदेशात उभारली गेली होती.
पुरंदर किल्ल्याच्या कुशीत वसलेले नारायणपूर हे प्राचीन गाव त्याच्या इतिहासामुळे विशेष ओळखले जाते. या गावात यादवकालीन एक मंदिर आहे, ज्याला ‘नारायणेश्वर मंदिर’ म्हणून ओळखले जाते. हे मंदिर आजही पावसाचा आणि उन्हाचा मारा सहन करत उभे आहे आणि गावाच्या प्राचीनतेची साक्ष देत आहे.
सासवडपासून अवघ्या १० किमी अंतरावर असलेले नारायणपूर गाव श्री दत्त मंदिरामुळे प्रसिद्ध आहे, मात्र नारायणपूरच्या प्राचीन वारशाचा आणखी एक अनमोल रत्न म्हणजे यादव काळातील नारायणेश्वर मंदिर.
हेमाडपंथी वास्तुशैलीत बांधलेले हे मंदिर भूमिज पद्धतीचे आहे, ज्यावर असलेल्या नाजूक कलाकुसरीमुळे हे मंदिर आकर्षणाचे केंद्र बनले आहे. मंदिराच्या सभोवतालचा परिसर विस्तीर्ण असून, प्राचीन शिल्पे आणि अवशेष आजही मंदिराच्या आवारात पाहायला मिळतात.
पुरंदर किल्ल्याच्या पायथ्याशी वसलेल्या या मंदिराच्या मागे चंद्रभागा नावाची एक बारव आहे, जी कित्तीवरुन येणाऱ्या पाण्याने भरली जाते, अशी श्रद्धा आहे. मंदिराच्या आवारात हेमाडपंथी वास्तुशैलीचे अनेक पुरावे दिसतात. मंदिराच्या बाहेरचे सभामंडप कोसळले असले तरी, यादवकालीन खांब अजूनही टिकून आहेत.
मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ सुंदर नंदीची मूर्ती आहे, जरी ती थोडीशी भग्नावस्थेत असली तरी तिच्यावर असलेली कलाकुसर प्रेक्षणीय आहे. हे मंदिर २० कलात्मक खांबांवर आधारलेले आहे, ज्यातील प्रत्येक खांबावर नाजूक कोरीव काम केलेले आहे.
मंदिरात एक त्रिपिंडी आहे, जी ब्रह्मा, विष्णू, आणि महेश यांचे प्रतीक मानली जाते. असेही सांगितले जाते की, राजमाता जिजाबाईंनी या मंदिरात सुवर्णमुकुट अर्पण केला होता. मंदिरात काही प्राचीन शिलालेख आहेत, ज्यांपैकी काही तेराव्या शतकातील यादव काळातील आहेत.
या शिलालेखांमध्ये काही प्राचीन ऐतिहासिक घटनांचा उल्लेख आढळतो. मंदिराच्या खांबांवर भारवाहक यक्षांची शिल्पे कोरलेली आहेत, तसेच मंदिराच्या कळसापर्यंत नर्तक-नर्तिका आणि अप्सरांच्या सुबक शिल्पांचे कलात्मक कार्य पाहायला मिळते.
या मंदिराचा ऐतिहासिक वारसा सांगणाऱ्या काही पुराव्यांनुसार, येथे पूर्वी एक विष्णू मंदिर होते, ज्याची भव्य मूर्ती ‘हरिहर’ रूपात होती. सध्या ही मूर्ती मुंबई येथील ‘छत्रपती शिवाजी महाराज वास्तू संग्रहालयात’ (पूर्वीचे प्रिन्स ऑफ वेल्स म्युझियम) ठेवली आहे. तसेच, मंदिराच्या मागील भागात कोरलेल्या काही विष्णूच्या मूर्ती आजही पाहायला मिळतात.
मंदिराच्या चारही बाजूंनी दगडी तटबंदी आहे, ज्यामुळे मंदिराची भव्यता अधिकच ठळक होते. शेजारील श्री दत्त मंदिर, आणि पुरंदर किल्ल्याचा डोंगररांगेतील निसर्गसौंदर्य यांनी हे स्थान अधिकच आकर्षक बनले आहे.