narak-chaturdashi
|| सण – नरक चतुर्दशी ||
नरक चतुर्दशीचा उत्सव आणि त्यामागील कथा
आश्विन कृष्ण चतुर्दशी हा दिवस नरक चतुर्दशी म्हणून साजरा केला जातो. हा उत्सव दीपावलीच्या मंगलमय कालावधीतील एक महत्त्वाचा भाग आहे, जो नरकासुर नावाच्या राक्षसाच्या वधाच्या स्मरणार्थ पाळला जातो. पौराणिक कथेनुसार, नरकासुर हा एक क्रूर आणि बलशाली असुर होता, ज्याने आपल्या सामर्थ्याने देव, मानव, आणि विशेषतः स्त्रियांना अनेक त्रास दिले.
त्याच्या अत्याचारांनी सर्वत्र हाहाकार माजला होता. या संकटातून सर्वांना मुक्त करण्यासाठी श्रीकृष्ण आणि त्यांची पत्नी सत्यभामा यांनी नरकासुरावर आक्रमण केले आणि त्याचा वध केला.
मरताना नरकासुराने श्रीकृष्णाकडे एक वर मागितला, “या तिथीला जो कोणी मंगल स्नान करेल, त्याला नरकाची पीडा सहन करावी लागू नये.” श्रीकृष्णाने त्याची ही इच्छा मान्य केली. यामुळे नरक चतुर्दशीच्या दिवशी सूर्योदयापूर्वी अभ्यंगस्नान करण्याची प्रथा रूढ झाली.
असे मानले जाते की, या दिवशी अभ्यंगस्नान करणाऱ्या व्यक्तीला वर्षभर सुख, समृद्धी, आणि संकटमुक्त जीवनाचा आशीर्वाद मिळतो. उलट, जो या दिवशी स्नान करत नाही, त्याला दारिद्र्य आणि अडचणींचा सामना करावा लागतो, अशी श्रद्धा आहे.
याशिवाय, या दिवसाला हनुमान जयंती म्हणूनही विशेष महत्त्व आहे, कारण असे मानले जाते की, रामभक्त हनुमानाचा जन्म नरक चतुर्दशीच्या दिवशी झाला. त्यामुळे हा दिवस भक्ती, सामर्थ्य, आणि विजयाचा प्रतीक मानला जातो.
नरक चतुर्दशीची पौराणिक पार्श्वभूमी
श्रीमद्भागवत पुराण आणि इतर पौराणिक ग्रंथांनुसार, नरकासुर हा प्राग्ज्योतिषपूर (आताचे आसाम) येथील एक शक्तिशाली राजा होता. त्याने तपश्चर्या करून ब्रह्मदेवाकडून अजेयतेचा वर मिळवला होता, ज्यामुळे तो कोणत्याही मानव, देव, किंवा गंधर्वाने पराभूत होणार नाही. या वराच्या बळावर त्याने अनेक राज्यांवर आक्रमणे केली, संपत्ती लुटली, आणि हजारो स्त्रियांचे अपहरण केले. त्याने १६,१०० राजकन्यांना मणिपर्वतावरील आपल्या कारागृहात बंदी बनवले आणि त्यांच्याशी विवाह करण्याचा क्रूर हेतू ठेवला.
नरकासुराने देवमाता अदितीची कुंडले आणि वरुणाचे विशाल छत्र देखील हिसकावून घेतले. त्याच्या राजधानीला अग्नी, जल, आणि खंदकांनी संरक्षित दुर्गम किल्ल्यांनी वेढले होते. जेव्हा त्याच्या अत्याचारांची बातमी श्रीकृष्णापर्यंत पोहोचली, तेव्हा त्यांनी गरुडावर स्वार होऊन प्राग्ज्योतिषपूरवर हल्ला केला.
एका भयंकर युद्धानंतर श्रीकृष्णाने नरकासुराचा वध केला आणि बंदी बनवलेल्या सर्व राजकन्यांना मुक्त केले. या स्त्रियांना समाजात पुन्हा मान मिळावा यासाठी श्रीकृष्णाने त्यांच्याशी विवाह केला आणि त्यांना सन्मान दिला.
या विजयाच्या स्मरणार्थ नरक चतुर्दशी साजरी केली जाते. श्रीकृष्णाने नरकासुराच्या रक्ताचा टिळा कपाळी लावून घरी परतताच, मातांनी त्यांचे औक्षण केले आणि दिवे लावून आनंद व्यक्त केला. ही परंपरा आजही दीपप्रज्वलनाच्या रूपाने पाळली जाते.
नरक चतुर्दशीचे आध्यात्मिक महत्त्व
नरक चतुर्दशीचा दिवस केवळ नरकासुराच्या पराभवाचे स्मरण करत नाही, तर तो वातावरणातील नकारात्मक शक्तींच्या नाशाचे प्रतीक आहे. या तिथीला चंद्रनाडी (रज-तमात्मक ऊर्जा) सूर्यनाडी (सात्विक ऊर्जा) मध्ये परिवर्तित होते, ज्यामुळे पाताळातील त्रासदायक शक्ती सक्रिय होतात.
या शक्ती वातावरणात रज-तमात्मक कंपने निर्माण करतात, ज्यामुळे मन आणि शरीरावर नकारात्मक परिणाम होतो.
या नकारात्मक ऊर्जेचा सामना करण्यासाठी नरक चतुर्दशीला अभ्यंगस्नान आणि दीपप्रज्वलन यांना विशेष महत्त्व आहे. अभ्यंगस्नानामुळे शरीर आणि मन शुद्ध होते, तर तुपाच्या दिव्यांमधून प्रक्षेपित होणारी तेजतत्त्वात्मक ऊर्जा वातावरणातील रज-तम कणांचे विघटन करते. यामुळे आसुरी शक्तींचे संरक्षक कवच नष्ट होते, आणि वातावरण पवित्र बनते. या प्रक्रियेला आसुरी शक्तींचा संहार असे म्हणतात, ज्यामुळे पुढील दीपावलीच्या शुभ कार्यांना सात्विक आधार मिळतो.
नरक चतुर्दशी साजरी करण्याची पद्धत
नरक चतुर्दशी साजरी करण्यासाठी खालील विधी आणि परंपरांचे पालन केले जाते, जे आध्यात्मिक आणि शारीरिक शुद्धी घडवतात:
- अभ्यंगस्नान:
- ब्रह्ममुहूर्तावर (सूर्योदयापूर्वी, आकाशात तारे असताना) स्नान करावे.
- शरीरावर तेल आणि उटणे लावून मालिश करावी, ज्यामुळे शरीरातील नकारात्मक ऊर्जा नष्ट होते.
- स्नानाच्या वेळी आघाड्याच्या फांदीने डोक्यापासून पायापर्यंत आणि पुन्हा डोक्याकडे पाणी प्रोक्षण करावे. आघाड्याची मुळे असलेली फांदी वापरावी, कारण ती शुद्धीकरणाचे प्रतीक आहे.
- स्नान करताना खालील मंत्र म्हणावा:
“यमलोकदर्शनाभावकामोऽहम् अभ्यंगस्नानं करिष्ये।”
(याचा अर्थ: मी यमलोकाचे दर्शन टाळण्यासाठी अभ्यंगस्नान करीत आहे.) - अर्धे स्नान झाल्यावर कुटुंबातील व्यक्तीने स्नान करणाऱ्याचे औक्षण करावे, ज्यामुळे सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त होते.
- दीपप्रज्वलन:
- गव्हाच्या पिठाचा एक खास दिवा तयार करावा.
- यात तिळाचे तेल टाकून, दिव्याच्या चारही बाजूंना कापसाच्या वाती लावाव्यात.
- हा दिवा प्रज्वलित करून पूर्व दिशेला तोंड करून पूजा करावी.
- पूजेसाठी अक्षता (तांदूळ) आणि फुले अर्पण करावी, आणि खालील मंत्र म्हणावा:
“दत्तो दीपः चतुर्दश्यां नरकप्रीतये मया।
चतुर्वर्तिसमायुक्तं सर्वपापापनुत्तये।।”
(याचा अर्थ: मी नरकापासून मुक्तीसाठी आणि सर्व पापांचा नाश करण्यासाठी हा चार वातींचा दीप अर्पण करीत आहे.) - हा दीप देवालयात किंवा घरातील पूजास्थानावर ठेवावा.
- सायंकाळचे विधी:
- संध्याकाळी घर, दुकान, कार्यालय यांना दिव्यांनी सजवावे.
- यामुळे वातावरणातील नकारात्मक शक्तींचा नाश होतो आणि सात्विक ऊर्जा प्रसारित होते.
- कुटुंबातील सर्वांनी एकत्र येऊन दीपपूजा करावी आणि श्रीकृष्ण व हनुमानाची प्रार्थना करावी.
- आध्यात्मिक उद्दिष्ट:
- नरक चतुर्दशीला अभ्यंगस्नान आणि दीपप्रज्वलन यांच्याद्वारे भक्त आपल्या अंतर्मनातील अहंकार, पाप, आणि नकारात्मक वृत्ती यांचा नाश करतात.
- यामुळे आत्म्यावरील मायेचा पडदा दूर होतो, आणि आत्मज्योत प्रज्वलित होते.
नरक चतुर्दशीचा संदेश
नरक चतुर्दशी हा उत्सव बाह्य आणि अंतर्मनातील अंधाराचा नाश करतो. नरकासुराचा वध हा अन्याय आणि अत्याचाराविरुद्ध सत्याच्या विजयाचे प्रतीक आहे. अभ्यंगस्नान आणि दीपप्रज्वलन यामुळे भक्तांचे शरीर, मन, आणि आत्मा शुद्ध होतो, आणि ते दीपावलीच्या पुढील शुभ कार्यांसाठी तयार होतात. हा उत्सव भक्तांना सात्विक जीवन जगण्याची प्रेरणा देतो आणि श्रीकृष्ण व हनुमान यांच्या शक्तीचा आणि भक्तीचा आशीर्वाद प्राप्त करतो.
जयघोष
जय जय श्रीकृष्ण, नरकासुर संहारक,हनुमान बलशाली, भक्तांचा आधारक!
अशा प्रकारे, नरक चतुर्दशी हा उत्सव भक्तांना शारीरिक, मानसिक, आणि आध्यात्मिक शुद्धीची संधी देतो आणि दीपावलीच्या मंगल उत्सवाला पवित्र प्रारंभ प्रदान करतो.
