तीर्थक्षेत्र
naldurg-khandoba-tirthakshetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
|| नळदुर्ग-अणदूरजवळील खंडोबा मंदिराची माहिती ||
नळदुर्ग आणि अणदूरच्या आसपासच्या मैलारपूर क्षेत्रात स्थित खंडोबा मंदिर हे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वाचे स्थळ आहे. हे देवस्थान हेमाडपंथी असून, या मंदिरातील पूजा पद्धती अत्यंत प्राचीन आहेत. अभिषेकानंतर, मूर्तीस चंदनाचा लेप दिला जातो, आणि त्यावर डोळे, कान, नाक यांचा समावेश करून देवाला पोशाख केला जातो.
देवतेचे वास्तव्य १० महिने नळदुर्गमध्ये असते, आणि उर्वरित २ महिने कर्नाटकातील खानापूर येथे असते. पौराणिक कथा सांगते की बाणाईचे खंडोबाशी लग्न झाले, आणि त्यानंतर खंडोबा ‘मल्लया’ या नावाने प्रसिद्ध झाला.
मल्हारी मार्तंड बाणाईला घेऊन जेजुरीस आले, जिथे म्हाळसाकांत हिच्या सोबत बाणाईचे वाद झाले. या वादानंतर, मल्हारी मार्तंड बाणाईस जेजुरीच्या पायथ्याशी राहण्यास सांगितले, आणि प्रत्येक रविवारी मल्हारी मार्तंड बाणाईच्या भेटीला जात असत.
नळदुर्ग आणि अणदूर हे दोन गावे ऐतिहासिक दृष्टीने महत्वाची आहेत. या दोन ठिकाणी खंडोबा मंदिरे आहेत. अणदूर येथे खंडोबा वर्षातून १०.२५ महिने आणि नळदुर्ग येथे १.७५ महिने राहतात, त्यामुळे या दोन्ही स्थळांचे एकात्मिक महत्त्व आहे. अणदूरच्या पूर्वीच्या नावाचा आनंदपूर होता, जो पुढे अणदूर झाला.
नळदुर्गला प्राचीन इतिहास आहे; ईस १०४२ मध्ये कल्याणीच्या चालुक्य राजाच्या मांडलिक राजा नळने येथे रणमंडल किल्ला बांधला. हा किल्ला नंतर नळदुर्ग म्हणून ओळखला गेला, आणि किल्ल्याजवळ लोकवस्ती सुरू झाली.
अनेक धार्मिक संघर्ष आणि ऐतिहासिक घटना यांचे साक्षीदार असलेली नळदुर्ग आणि अणदूर क्षेत्रे इतिहासाच्या पाऊलखुणांनी सजलेली आहेत. नळदुर्ग किल्ला उस्मानाबाद जिल्ह्यात, उस्मानाबाद-सोलापूर महामार्गावर स्थित आहे.
किल्ला बांधणीची एक महत्त्वाची वास्तू म्हणजे उपरी बुरुज, जो तेहाळणी आणि तोफांच्या माऱ्यासाठी वापरला जात होता. खंडोबाचे मंदिर येथे प्रथम बांधले गेले होते, परंतु १६९४ मध्ये इब्राहीम आदिलशहाने किल्ला बांधताना हे मंदिर नष्ट झाले. पुढील काळात मंदिराची पुनर्स्थापना झाली आणि यात्रेचा उत्सव सुरू झाला.
अणदूरमध्ये खंडोबाचे स्वागत फटाक्यांच्या आतषबाजी आणि ‘येळकोट येळकोट, जय मल्हार’च्या जयघोषात करण्यात आले. खंडोबाचे पुन्हा स्थापत्य आणि यात्रा उत्सव सुरू करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. इब्राहीम आदिलशहाच्या काळात किल्ल्याचे उत्तर तटावर पश्चिमेकडील कमानीत खंडोबाची पुनर्स्थापना करण्यात आली.
आजच्या अणदूरमध्ये खंडोबाचे प्रचलित मंदिर एक आकर्षक स्थापत्य आहे. हे मंदिर तिघाई असून, गर्भगृहात सयोनी लिंग आहे. मंदिराच्या पूर्व बाजूस एक दगडी चोथरा आहे, जिथे यात्रेच्या वेळी खंडोबाची हंगामी स्थापना केली जाते. मंदिराचे वायव्य दिशेस एक दगडी चोथरा आहे, आणि येथून खंडोबा देवतेची यात्रा उत्सव साजरा केला जातो.
अणदूरच्या पश्चिमेकडील खंडोबा मंदिराच्या दृष्टीने, स्थानिक लोकांची श्रद्धा आणि भक्ती मोठी आहे. यासोबतच, मंदिराच्या परिसरात पुरातन शिल्पे, दगडी बांधकाम, आणि ऐतिहासिक दंतकथा यांची अनोखी मिश्रण आहे.
अणदूरच्या यात्रा उत्सवात देवाचा छबिना रात्री निघतो आणि पहाटे देव पालखीतून नळदुर्गकडे जातो. चंपाषष्टी घटस्थापना आणि खंडोबा षडरात्र उत्सव नळदुर्गमध्ये साजरे केले जातात. मार्गशीर्ष प्रतिपदेपासून पौष पौर्णिमा पर्यंत नळदुर्गमध्ये यात्रा भरते आणि खंडोबाच्या मुख्य उत्सवात काठ्या व लंगर तोडण्याचा कार्यक्रम असतो.