nagpanchami
|| सण – नागपंचमी ||
श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्ष पंचमीला साजरा होणारा नागपंचमी हा सण हिंदू संस्कृतीत विशेष स्थान राखतो. या दिवशी नागदेवतेची पूजा करून त्यांना प्रसन्न करण्याची प्रथा आहे. पौराणिक कथेनुसार, भगवान श्रीकृष्णाने कालिया नागाचा पराभव करून यमुना नदीतून सुरक्षितपणे बाहेर येण्याचा प्रसंग हा श्रावण शुक्ल पंचमीला घडला.
त्या दिवसापासून नागपंचमीची पूजा आणि उत्सवाची परंपरा सुरू झाली, असे मानले जाते. हा सण नाग या प्राण्याबद्दल समाजात आदर आणि श्रद्धा निर्माण करतो, आणि त्यांना आपल्या पर्यावरणाचा आणि संस्कृतीचा अविभाज्य भाग म्हणून सन्मानित केले जाते.
नागपंचमी हा सण वेदकालापासून चालत आलेला असून, त्याला धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व आहे. या दिवशी घरोघरी आणि गावागावांत नागदेवतेची पूजा केली जाते. विशेषतः स्त्रिया या सणात उत्साहाने सहभागी होतात. त्या नवीन वस्त्रे, दागदागिने परिधान करतात आणि नाग-नागिणीच्या पूजेसाठी तयारी करतात.
घराची स्वच्छता करून अंगणात रांगोळ्या काढल्या जातात, आणि भिंतीवर किंवा पाटावर हळद-कुंकवाने नाग-नागिणी आणि त्यांच्या पिल्लांची चित्रे रेखाटली जातात. या चित्रांना दूध, लाह्या, आघाड्याची पाने, आणि दुर्वा अर्पण करून पूजा केली जाते. पावसाळ्यात सर्वत्र उगवणारी आघाडा ही वनस्पती या सणात विशेष महत्त्वाची मानली जाते.
नागपंचमीच्या पूजेचे स्वरूप
नागपंचमीच्या पूजेत नागदेवतेला दूध, साखर, आणि उकडीच्या पुरणाच्या दिंडीचा नैवेद्य दाखवला जातो. या सणाला गव्हाची खीर, चण्याच्या डाळीपासून बनवलेली पुरणाची दिंड आणि गुळाचे पदार्थ तयार केले जातात. काही ठिकाणी घराच्या अंगणात शेणाने जमीन सारवली जाते, आणि नागाची चित्रे भिंतीवर काढली जातात. काही गावांमध्ये महिला नागाच्या वारुळाजवळ जाऊन गाणी गातात आणि तिथेही पूजा करतात.
भारताच्या काही भागांत जिवंत नागाची पूजा करण्याची प्रथाही आहे, जिथे त्यांना दूध आणि लाह्या अर्पण केल्या जातात. तथापि, दूध हे नागांचे नैसर्गिक अन्न नसल्याने, या प्रथेबाबत जागरूकता वाढवणे गरजेचे आहे, कारण पावसाळ्यात नागांना त्यांच्या नैसर्गिक आहाराची आवश्यकता असते.
स्त्रिया आणि नागपंचमी
नागपंचमी हा सण विशेषतः स्त्रियांसाठी महत्त्वाचा आहे. या दिवशी विवाहित बहिणींना त्यांचे भाऊ माहेरी घेऊन येतात, आणि कुटुंब एकत्र येऊन सणाचा आनंद लुटते. मुली आणि महिला झाडाला झोके बांधून गाणी गात झोके घेतात, हाताला मेंदी काढतात, आणि झिम्मा-फुगडीसारखे पारंपरिक खेळ खेळतात.
या खेळांमुळे आणि नृत्यांमुळे सणाचा उत्साह द्विगुणित होतो. नागपंचमीच्या पूजेतून स्त्रिया आपल्या भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी, त्याच्या सुख-समृद्धीसाठी आणि सर्व संकटांपासून त्याच्या रक्षणासाठी प्रार्थना करतात.
नागपंचमीशी संबंधित पौराणिक कथा
नागपंचमीच्या मागे अनेक पौराणिक कथा आहेत, त्यापैकी एक कथा सत्येश्वरी नावाच्या देवीशी जोडली आहे. सत्येश्वरी ही एक कनिष्ठ देवी होती, आणि सत्येश्वर हा तिचा भाऊ होता. एकदा नागपंचमीच्या आदल्या दिवशी सत्येश्वराचा मृत्यू झाला. या शोकाने व्याकूळ झालेल्या सत्येश्वरीने अन्नत्याग केला आणि उपवास केला. त्या रात्री तिला तिचा भाऊ नागाच्या रूपात दिसला. तिने त्या नागाला आपला भाऊ मानून त्याची पूजा केली.
तेव्हा नागदेवतेने वचन दिले की, “ज्या बहीण माझी पूजा आपल्या भावाच्या रूपात करेल, तिच्या भावाचे मी रक्षण करेन.” या कथेमुळे नागपंचमीला भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि रक्षणासाठी नागदेवतेची पूजा करण्याची प्रथा रूढ झाली. प्रत्येक स्त्री या दिवशी नागदेवतेला आपला भाऊ मानून पूजा करते आणि आपल्या कुटुंबाच्या कल्याणासाठी प्रार्थना करते.
नागपंचमीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
नागपंचमी हा सण केवळ धार्मिक विधींपुरता मर्यादित नसून, यामुळे पर्यावरण आणि निसर्गाशी असलेले आपले नातेही दृढ होते. नाग हे शेतजमिनीतील कीटक आणि उंदीर यांचा नाश करून शेतीचे रक्षण करतात, त्यामुळे शेतकरी वर्गात त्यांच्याबद्दल विशेष आदर आहे.
हा सण समाजाला नागांचे पर्यावरणातील महत्त्व समजावून सांगतो आणि त्यांच्याबद्दल श्रद्धा आणि आदराची भावना निर्माण करतो. नागपंचमीच्या माध्यमातून कुटुंबातील प्रेम, एकता आणि सामाजिक बंध वृद्धिंगत होतात, आणि हा सण श्रावण महिन्याच्या उत्सवमय वातावरणाला अधिक रंगत आणतो.
