nagnath-maharaj-charitra
|| नागनाथ महाराज चरित्र ||
पुणे-सोलापूर राष्ट्रीय महामार्गावरून प्रवास करताना वडवळ येथील नागनाथ महाराजांची भव्य कमान प्रत्येकाच्या नजरेस पडते. सोलापूरपासून सुमारे ३० किलोमीटर अंतरावर असलेली ही प्रभावी स्वागत कमान नजरेत भरणारी आहे. महामार्गापासून अवघ्या ५ किलोमीटर अंतरावर वसलेल्या वडवळ गावात नागनाथ महाराजांचे दर्शन घेण्यासाठी दूरवरून भाविकांची पावले वळतात. मोहोळ तालुक्यातील हे गाव नागनाथांना आपले ग्रामदैवत मानते. पण केवळ ग्रामदैवतच नाही, तर हे मंदिर संपूर्ण परिसरातील भाविकांचे श्रद्धेचे केंद्र बनले आहे.
हेमाडपंथी शैलीतील मंदिराची थोरवी:
नागनाथ महाराजांचे मंदिर हे हेमाडपंथी बांधकाम शैलीतील एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. त्याची रचना पाहताच मनाला मोहून टाकते. अभ्यासकांचा अंदाज आहे की, हे मंदिर बाराव्या शतकात बांधले गेले असावे. नागनाथांना शंकराचा स्वयंभू अवतार मानले जाते. ज्याप्रमाणे वारकरी पंढरपूरची वारी करतात, तसेच नागनची अमावस्येची वारीही प्रसिद्ध आहे. या वारीत हजारो भक्त एकत्र येतात.
चैत्र महिन्यातील नागनाथांची वार्षिक यात्रा हा तर परिसरातील मोठा उत्सव असतो. वर्षभर हे मंदिर भाविकांनी गजबजलेले असते. महाराष्ट्राबरोबरच शेजारील राज्यांतील असंख्य कुटुंबांचे नागनाथ हेआपले कुलदैवत आहे. मनोकामना पूर्ण झाल्यावर भाविक या प्राचीन मंदिरात नवस फेडण्यासाठी येतात. वडवळ आणि आसपासच्या गावातील लोक मंदिरातील रोजच्या पूजेत सहभागी होतात.
महिलांचा आधारस्तंभ – नागनाथ:
नागनाथ महाराजांवर महिलांची विशेष श्रद्धा आहे. शंकराचा अवतार असलेले नागनाथ हे महिलांना संकटातून तारणारे आपले सखे म्हणून वाटतात. प्रत्येक बहिणीचा ते रक्षक आहेत, अशी भावना महिलांच्या मनात आहे. दरवर्षी नागपंचमीला महिलांनी ‘भावाचा उपवास’ म्हणून नागनाथांच्या नावाने उपवास ठेवण्याची प्रथा आहे. मग ती राज्याच्या कोणत्याही कोपऱ्यात असो, प्रत्येक भक्त नागनाथांचे दर्शन घेण्यासाठी वडवळला येतो आणि नतमस्तक होतो.
नागनाथांची चमत्कारिक आख्यायिका:
वडवळच्या नागनाथ महाराजांच्या उत्पत्तीची आणि गावाच्या स्थापनेची कथा ऐकायला रंजक आहे. चंद्रमौळी हेगरस हे नागनाथांचे परमभक्त होते. पूर्वी वडवळ हे घनदाट जंगलाने वेढलेले होते. हेगरसच्या निष्ठेने प्रभावित होऊन नागनाथांनी या गावात पदार्पण केले. आल्याबरोबर त्यांनी एका कोरड्या वडाच्या फांदीला जमिनीत रोवले आणि त्यावर पाणी ओतले.
चमत्काराने त्या वाळलेल्या फांदीला नवे अंकुर फुटले आणि ती हिरवीगार झाली. या अलौकिक घटनेने नागनाथांची कीर्ती पंचक्रोशीत पसरली आणि त्यांचा भक्तपरिवार वाढत गेला. याच ठिकाणी त्यांनी आपल्या अवतार कार्याची सांगता केली. अशी आख्यायिका आहे की, भक्त हेगरसच्या भक्तीमुळे नागनाथांनी वडवळ गावात अवतरण केले.
प्राचीन मंदिराचा वैभवशाली इतिहास:
नागनाथांचे मंदिर प्राचीन असून त्यातील मूर्ती डोळ्यांना सुखावणारी आहे. मंदिराच्या गाभाऱ्यात दक्षिण दिशेला महाराजांचे दर्शन होते. हे एक जागृत देवस्थान म्हणून संपूर्ण महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहे. भाविकांचा ठाम विश्वास आहे की, नागनाथांच्या दरबारातून कोणीही रिकाम्या हाती परतत नाही.
खर्गे परिवाराला नागनाथांचा दृष्टांत झाला होता, त्यामुळे या देवस्थानात त्यांचा विशेष मान आहे. यात्रेतील सर्व महत्त्वाचे विधी खर्गे महाराजांच्या देखरेखीखाली होतात आणि त्यांच्या भाकणुकीने यात्रेचा समारोप होतो. ही परंपरा गेल्या नऊशे वर्षांपासून अखंडपणे चालत आहे. असे मानले जाते की, खर्गे महाराजांच्या रूपात नागनाथ प्रत्यक्ष भक्तांना भेटतात.
सर्वधर्म समभावाचे प्रतीक:
श्रावणी सोमवार, नागपंचमी आणि दसऱ्याला येथे भक्तांची प्रचंड गर्दी उसळते. यात्रेत सर्वधर्म समभावाचा जयघोष ऐकायला मिळतो. सर्व जाती-धर्मांचे भाविक एकत्र येतात, हे नागनाथांच्या महिमेचे द्योतक आहे. मंदिरासमोरच मस्जिद आहे. त्यामुळे प्रथम शेख नसिरुद्दीन बादशहाचा जयजयकार होतो आणि नंतर ‘हर हर महादेव’च्या घोषणांनी परिसर निनादतो.
सीमोल्लंघनाच्या वेळी पालखी बाहेर येताच आरतीचा पहिला मान मागासवर्गीय महिलेला दिला जातो. यामुळे महिलांची उपस्थिती यात्रेत मोठ्या प्रमाणात असते, आणि हा समावेशक दृष्टिकोन नागनाथांच्या सर्वसमावेशकतेचे प्रतीक आहे.
