तीर्थक्षेत्र 

बेल्लारी जिल्ह्यातील मृणमैलार मंदिराचे दर्शन घेतल्यानंतर उत्तर-पूर्व दिशेला, गंगावती, रायचूर, आणि सिंदनूरमार्गे सुमारे 300 किलोमीटर अंतरावर यादगिरीजवळ मैलापूर येथे आदीमैलार मंदिर स्थित आहे. हे मंदिर निसर्गाच्या अद्भुत सौंदर्याचे आणि प्राचीन कारागिरीच्या कलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. मंदिर एका विशाल भग्न शिळेमध्ये कोरलेले आहे, ज्यामुळे त्याची विशेषता आणि अद्वितीयता वाढली आहे.

मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी साधारणतः 200 पायऱ्या चढून जावे लागते. हे मंदिर एका मोठ्या शिळेतल्या गुहेत स्थित आहे. परिसरातील संपूर्ण डोंगरच भग्न झालेल्या शिळांचा बनलेला आहे.

मंदिराच्या वर 100 फूट उंचीवर दोन मोठ्या शिळा स्थित आहेत, ज्यावर एक दगडी दिवटी ठेवलेली आहे. या दिवटीमध्ये तेल घालून पेटविण्याची प्रक्रिया विशिष्ट समाजबांधव करत असतात, ज्यांना वंशपरंपरेनुसार ही मान्यता मिळालेली आहे. मैलार हे कानडी भाषिक समुदायाचे कुलदैवत असल्याने, विवाहाच्या नंतर वधू-वर येथे येऊन देवतेची पूजा करतात.

mylar-khandoba

मंदिरात पुरणपोळी आणि पुरणाची करंजी (दिंडे) यांचे नैवेद्य अर्पण करण्याची प्रथा आहे. पुरण वाटण्याच्या ठिकाणी मंदिराच्या आवारात मोठमोठ्या पाट्या आणि वरवंटे ठेवलेले आहेत. दगडी शिळा कोरून येथे अनेक मंदिरे आणि खोल्या तयार केल्या गेल्या आहेत. वंशपरंपरेनुसार गुरव पुजाऱ्यांची तीस ते चाळीस घरे येथे आहेत. मकरसंक्रांतीच्या दिवशी येथे भव्य उत्सव साजरा केला जातो, ज्यात मोठ्या प्रमाणात भक्तांची उपस्थिती असते.

श्री क्षेत्र मैलापूरमध्ये दोन प्रमुख मंदिरे स्थित आहेत: खंडोबा म्हाळसाकांत आणि गंगी माळम्मा म्हाळसादेवी. हे मंदिरे पुरातन असून सुमारे एक हजार वर्षांपूर्वीची आहेत आणि हेमाडपंथी स्थापत्यशास्त्राचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. मुख्य उत्सव म्हणजेच चंपाषष्ठी, या दिवशी देवतेला विशेष पूजा अर्पण केली जाते. चंपाषष्ठीच्या दिवशी एकवीस किलो हळद आणि लिंबू पाण्याचे मिश्रण देवतेच्या मूर्तीला लेप म्हणून लावले जाते, यापूर्वी देवतेला तेलाचा अभिषेक केला जातो.

हे मंदिर एक प्राचीन शंकराची मूर्ती असलेले आहे, जी वारुळाच्या मातीपासून निर्माण केलेली आहे. मूर्ती स्वयंभू असून तिची उंची ५ फुट आहे, आणि तिच्या प्रत्येक हातात त्रिशूळ, भंडारा, डमरू आणि खड्‍ग आहे. मुख्य देवालयाच्या बाजूस दोन द्वारपाल आहेत, त्यात मल्लासुर आणि मणिकासुर यांचा समावेश आहे.

आश्विन शुद्ध १ ते दसरा दरम्यान पालखीची प्रक्रिया होते, जी गावातून निघून शेजारील म्हाळसादेवी मंदिरात जाते. तेथून दुसऱ्या दिवशी सकाळी ७ वाजेपर्यंत ती तेथे असते, आणि नंतर पंचपक्वान्नाचे जेवण होते.

मंदिरात दोन पुजारी आहेत, जे ६ महिन्यांनी बदलले जातात. देवस्थानाचा खर्च प्रतिवर्षी अंदाजे ५ लक्ष रुपये भक्तांच्या देणगीद्वारे होतो. येथे नवस बोलल्यास तो पूर्ण होतो, अशी श्रद्धा आहे.

जेजुरीच्या द्वादश खंडोबा मंदिरांपैकी चौथे मंदिर म्हणजे मृणमैलार-देवरगुड्डा आहे. “गुड्डा” म्हणजे “डोंगर” आणि “देवर” म्हणजे “देवाचा डोंगर” असा अर्थ आहे. हे तीर्थस्थान बेळगावपासून बंगळुरू मार्गावर 200 किलोमीटर अंतरावर राणीबेंन्नूर तालुक्यातील हवेर जिल्ह्यात स्थित आहे.

राणीबेंन्नूर लोहमार्गापासून फक्त 10 किलोमीटर अंतरावर आहे, आणि राज्यमार्गावर कोंकाळ फाट्यापासून मंदिराकडे जाता येते. हे स्थान 200 फूट उंच टेकडीवर आहे, आणि वाहन टेकडीवर जाते. मुख्य मंदिर पूर्वाभिमुख आहे आणि मुख्य मंदिरात मैलार मूर्तींसह स्वयंभू शिवलिंग आहे.

मंदिरात महिलांना मुख्य गाभाऱ्यात प्रवेश नाही. दगडी बांधणीचे हे हेमाडपंथी मंदिर मुस्लिम राजवटीच्या प्रभावाखाली असल्याचे संकेत मिळतात, आणि हे मंदिर अलीकडील तीन-चारशे वर्षांपूर्वीच्या काळातील असावे. भक्तांच्या निवासासाठी मंदिराच्या आवारात सुसज्ज भक्तनिवास आहे.

ब्रह्मपुराणामध्ये या मंदिराचा उल्लेख आढळतो. दंतकथा अशी आहे की, मणी आणि मल्ल दैत्यांसोबत देवाचे युद्ध झाले. देवाने मल्ल (मालकेश) याचा वध केला आणि म्हणून या ठिकाणी पाणी नाही, अशी कथा आहे. तुंगभद्रा नदीवरून पाण्याची सोय येथे केली आहे.

वर्षभरात येथे 12 पौर्णिमा उत्सव, चंपाषष्ठी उत्सव साजरे होतात. माघ पौर्णिमेला मोठा उत्सव आयोजित केला जातो, ज्यात वाघ्ये नऊ दिवस उपासना करतात. अखेरच्या दिवशी, त्यांच्याकडून पीक, पाणी, पाऊस, हवामानाच्या अंदाजाची पारंपरिक भाकणूक केली जाते. वाघ्यांना गोकयय आणि वगगया असेही संबोधले जाते, आणि ते रंगीबेरंगी घोंगडी परिधान करून, डमरू, त्रिशूल, कोटबा आणि घंटी असलेले वेश घालून सामूहिक नृत्य करतात.

  • बेल्लारी ते होस्पेट – मैलार (खंडोबा मंदिर)
  • हवेरचे वरून डाव्या बाजूस वळून हरिहरच्या अलिकडे १७ किलोमीटर अंतरावर मैलार
  • राणीबेंन्नूर रेल्वे स्टेशनवर उतरून तेथून बसने मैलारला जाणे (अंतर ३६ किलोमीटर)
  • गुंटला ते मैलार – देवरगुड्डा १७ किलोमीटर रस्त्याने.