mohini-ekadashi
|| मोहिनी स्मार्त एकादशी ||
हिंदू धर्मात संपूर्ण वर्षभरात २४ एकादश्या येतात आणि प्रत्येक एकादशीला स्वतःचे वेगळे नाव आणि विशिष्ट महत्त्व आहे. वैशाख महिन्याच्या शुक्ल पक्षात येणाऱ्या एकादशीला ‘मोहिनी स्मार्त एकादशी’ असे संबोधले जाते. या एकादशीला पौराणिक कथांमुळे विशेष स्थान प्राप्त झाले आहे. असे मानले जाते की, एकादशीचा उपवास केल्याने हजारो गायींचे दान किंवा अश्वमेध यज्ञाच्या पुण्यापेक्षा अधिक फळ मिळते. . चला तर मग जाणून घेऊया मोहिनी एकादशीचे महत्त्व, शुभ मुहूर्त आणि त्यामागील कथा.
श्रीकृष्णाने सांगितलेली पहिली कथा:
पौराणिक मान्यतेनुसार, एकादशीच्या अनेक कथा प्रचलित आहेत. मोहिनी एकादशीची कथा श्रीकृष्णाने पांडवांचा मोठा भाऊ युधिष्ठिराला सांगितली होती. एकदा युधिष्ठिराने श्रीकृष्णाला विचारले, “हे कान्हा, वैशाख महिन्यातील एकादशीचे नाव काय आणि तिची कथा काय आहे? कृपया मला हे सविस्तर सांगा.” यावर श्रीकृष्ण प्रसन्न झाले आणि म्हणाले, “हे धर्मराज, मी आता जी कथा सांगणार आहे, ती यापूर्वी वशिष्ठ ऋषींनी मर्यादापुरुषोत्तम श्रीरामाला सांगितली होती.”
श्रीरामांनी वशिष्ठ ऋषींना एकदा विचारले, “हे गुरुदेव, मला असा कोणता उपाय सांगा की ज्यामुळे माझ्या सर्व पापांचा नाश होईल आणि माझ्या दुःखांचा अंत होईल. सीतेपासून दूर झाल्यापासून मला सतत निराशा आणि उदासी जाणवते.” श्रीरामांचे हे शब्द ऐकून वशिष्ठ ऋषींना आनंद झाला. त्यांनी उत्तर दिले, “रामा, तुझा हा प्रश्न अत्यंत उत्तम आहे. तुझी बुद्धी शुद्ध आणि पवित्र आहे. वैशाख महिन्यातील शुक्ल पक्षात येणारी एकादशी ‘मोहिनी एकादशी’ म्हणून ओळखली जाते. हे व्रत केल्याने सर्व पापांपासून मुक्ती मिळते आणि दुःखांचा नाश होतो. मोह, माया आणि कामुक भावनांपासून दूर राहण्यासाठी हे व्रत अत्यंत प्रभावी आहे.”
श्रीरामांचे मोहिनी एकादशी व्रत:
वशिष्ठ ऋषींनी पुढे सांगितले की, “या व्रतामुळे मनाला शांती मिळते आणि जीवनातील सर्व संकटे दूर होतात. जर एखाद्याला मोह-मायेच्या बंधनातून मुक्ती हवी असेल, तर मोहिनी एकादशीपेक्षा उत्तम पर्याय नाही.” श्रीरामांनी या सल्ल्यानुसार मोहिनी एकादशीचे व्रत केले आणि त्यांच्या जीवनातील दुःखांचा अंत झाला.
दुसरी रोचक कथा:
मोहिनी एकादशीशी संबंधित आणखी एक कथा आहे. प्राचीन काळी सरस्वती नदीच्या काठावर ‘भद्रावती’ नावाचे एक रमणीय नगर होते. या नगराचा राजा चंद्रवंशातील ‘सत्यप्रतिज्ञ धृतमान’ नावाचा होता. तो न्यायी आणि प्रजावत्सल राजा होता. त्याच नगरात धनपाल नावाचा एक वैश्य राहत होता. तो धन, धान्य आणि संपत्तीने समृद्ध असूनही अतिशय दानशूर आणि धर्मनिष्ठ होता. विष्णूभक्त असलेल्या धनपालाला सुमना, द्युतिमान, मेधावी, सुकृत आणि धृष्टबुद्धी अशी पाच मुले होती. पहिली चार मुले वडिलांप्रमाणे सत्कर्मात रमायची, पण धृष्टबुद्धी हा मुलगा मात्र पापकर्मात गुंतलेला होता.
धृष्टबुद्धीची व्यथा आणि उद्धार:
धृष्टबुद्धीच्या दुष्ट वर्तनामुळे धनपाल अतिशय दुःखी झाला. एकदा रागाच्या भरात त्याने धृष्टबुद्धीला घराबाहेर हाकलून दिले. घरी कोणी आधार न राहिल्याने धृष्टबुद्धी गावोगावी भटकू लागला. त्याच्या वाईट स्वभावामुळे कोणीही त्याला अन्नपाणी द्यायला तयार नव्हते. शेवटी दुःखी आणि थकलेल्या अवस्थेत तो कौडिल्य ऋषींच्या आश्रमात पोहोचला. त्याने ऋषींना आपली व्यथा सांगितली, “हे ऋषिवर्य, मी पापी आहे, माझे जीवन अधोगतीला गेले आहे. मला या पापांतून मुक्ती मिळावी म्हणून कृपया मार्ग दाखवा.”
ऋषींनी दाखवलेला मार्ग:
कौडिल्य ऋषींनी धृष्टबुद्धीचे म्हणणे ऐकून त्याला सांत्वन दिले आणि म्हणाले, “हे पुत्रा, तुला उद्धाराचा मार्ग मिळेल. वैशाख महिन्यातील मोहिनी एकादशीचे व्रत कर. या व्रताचे महत्त्व आणि पूजा विधी मी तुला सांगतो.” ऋषींनी त्याला व्रताची तिथी, नियम आणि पूजेची पद्धत सविस्तर समजावून सांगितली. धृष्टबुद्धीला नवीन आशा मिळाली. त्याने मनोभावे मोहिनी एकादशीचे व्रत केले आणि त्याच्या सर्व पापांचा नाश झाला. त्याचे जीवन पुन्हा सुखी आणि समृद्ध झाले.
मोहिनी एकादशीचे महत्त्व:
या कथांमधून हे स्पष्ट होते की, मोहिनी एकादशीचे व्रत पापमुक्तीसाठी आणि दुःखनिवारणासाठी अत्यंत प्रभावी आहे. हे व्रत करावे, त्याची कथा ऐकावी आणि भगवान विष्णूंची मनोभावे पूजा करावी, जेणेकरून जीवनातील सर्व संकटांपासून मुक्ती मिळेल.
