तीर्थक्षेत्र
maticha-ganapati-pune
|| तीर्थक्षेत्र ||
जुने पुणे नदीच्या काठावर वसलेले होते, आणि म्हणूनच पुण्यातील अनेक मंदिरं नदीच्या काठावर स्थित आहेत. त्यातल्या एकामध्ये मातीचा गणपती आहे. पुण्यातील केळकर रोडवरील नारायण पेठ पोलिस चौकीच्या पुढे, डाव्या बाजूला एक जुनी दगडी दीपमाळ आहे.
येथेच मातीच्या गणपतीचं सुंदर आणि छोटंसं मंदिर स्थित आहे. या गणपतीला ‘माती गणपती’ असे नाव दिलं जातं. परंतु याची ओळख पूर्वी ‘मातीचा गणपती’ म्हणूनच होती.
या मंदिराचा इतिहास फारसा स्पष्ट नाही, पण एका लोककथेनुसार जुन्या पुण्यातील नारायण पेठ आणि सदाशिव पेठ या परिसरात एक आंब्याचं ओय (नदी) वाहायचं. सध्याच्या बाजीराव रस्त्याच्या आजुबाजुच्या भागात हे ओयचं पात्र होतं. पेशवाईच्या काळात या ओयच्या मार्गात बदल करण्यात आला आणि त्या परिसरात मोठ्या प्रमाणात झाडं होती.
त्या झाडांच्या खालच्या भागात गुराखी आपल्या जनावरांना चरायला आणत असत. काही लहान मुलं या जनावरांच्या चरायला सोडलेल्या वेळेत माती जमा करून त्याची गणेशमूर्ती बनवत आणि त्याची पूजा करत असत. संध्याकाळी खेळ संपल्यानंतर ती मूर्ती पाण्यात विसर्जित करत.
एकदा गणेशभक्त मोरया गोसावी या खेळाचा अनुभव घेऊन गेले आणि त्यांनी त्या मुलांना गणेशाची मोठी मातीची मूर्ती बनवण्याची आणि तिची पूजा करण्याची सूचना केली. त्यांनी मूर्ती विसर्जित करण्याचे मनाई केली. मुलांना ही कल्पना आवडली आणि त्यांनी एक सुंदर मातीची गणेशमूर्ती तयार केली.
या मूर्तीलाही शेंदूराची लेप चढवण्यात आला, ज्यामुळे तिला एकप्रकारे संरक्षण कवच मिळाले. दुसऱ्या एका आख्यायिकेनुसार, मुठा नदीतून वाहत आलेली एक गणेशमूर्ती शिवसमत मिळाली आणि तीच मूर्ती होती.
आज ही मूर्ती एक सुंदर पितळी देवळ्यात स्थापन केली आहे. सुमारे दीड मीटर उंचीची, शेंदरी रंगाची आणि डाव्या सोंडेची ही मूर्ती पंचधातूंचा मुकुट घालून सजलेली आहे. गणेशाच्या मूर्तीच्या उजव्या हातात एक फुल आहे, वरच्या उजव्या हातात परशू आहे, वरच्या डाव्या हातात आणि खालच्या डाव्या हातात गुडघ्यावर ठेवलेली आहे.
या मंदिराचा उल्लेख पेशवाईच्या काळात देखील आहे. श्रीमंत सवाई माधवराव पेशव्यांच्या जन्मानंतर पुण्यातील अनेक देवळांमध्ये दक्षिणा देण्यात आली होती, त्यात एक हे मंदिरही होते.
मंदिराच्या मागील बाजूस एक छोटे मारुती मंदिर आहे. वर्तमानात हे मंदिर एका सहकारी गृहनिर्माण संस्थेच्या इमारतीमध्ये स्थित आहे. पानशेत पूरामुळे मंदिराचे नुकसान झाले होते, परंतु गणेशमूर्ती, घंटा आणि शाळिग्राम हे जुन्या लोकांच्या म्हणण्यानुसार सुरक्षित आहेत. त्यानंतर हे मंदिर इथे हलवण्यात आले, पण दीपमाळ अजूनही त्याच ठिकाणी स्थित आहे.