makarsankrant
|| सण-मकरसंक्रांत ||
महाराष्ट्रात प्रत्येक सण साजरा करताना प्रचंड उत्साह, आनंद आणि परस्परांबद्दल आदर-सन्मान व्यक्त करण्याची परंपरा आहे. गुढीपाडवा, दिवाळी, दसरा, गणेश चतुर्थी आणि नवरात्र यांसारख्या सणांप्रमाणेच मकरसंक्रांत हा सणही आपल्या सांस्कृतिक वारशाचा एक अविभाज्य भाग आहे. या सणाच्या मागे आपल्या पूर्वजांचा शुद्ध हेतू आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन दडलेला आहे.
मकरसंक्रांत हा सण पौष महिन्यात, सूर्य मकर राशीत प्रवेश करताना, साधारणतः 14 जानेवारी रोजी साजरा केला जातो. क्वचित प्रसंगी, सौर कालगणनेनुसार, हा सण 13 किंवा 15 जानेवारीला येतो, परंतु बहुतेकवेळा 14 जानेवारी हा मकरसंक्रांतीचा निश्चित दिवस असतो. थंडीच्या कडाक्याने सर्वांना हुडहुडी भरलेली असताना, हा सण सूर्यदेवाच्या उष्णतेचे स्वागत करतो आणि नव्या ऊर्जेचा संचार करतो.
मकरसंक्रांत आणि शेतीशी नाते
मकरसंक्रांत हा सण सौर कालगणनेशी आणि शेतीशी जवळून जोडलेला आहे. या दिवसापासून हळूहळू दिवस लांब आणि रात्री लहान होऊ लागतात. सूर्याची किरणे अधिक तीव्र होतात, आणि वातावरणात उष्णता वाढू लागते. साधारण 10 ते 15 दिवसांनंतर येणारी रथसप्तमी ही सूर्यदेवाच्या रथाला घोडे जोडले जाण्याची प्रतीकात्मक घटना मानली जाते, ज्यामुळे सूर्यदेव अधिक प्रखरपणे तळपतात.
शेतीच्या दृष्टिकोनातून मकरसंक्रांत हा कापणीच्या हंगामाचा शेवट आणि नव्या पेरणीच्या तयारीचा काळ दर्शवतो. या काळात शेतकरी नव्या पिकांसाठी तयारी करतात, आणि सूर्याच्या वाढत्या उष्णतेमुळे जमिनीला पोषक वातावरण मिळते.
मकरसंक्रांतीचे आहारातील महत्त्व
मकरसंक्रांत हा सण आहाराच्या दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे. या सणाला सवाष्णी एकमेकांना सुगड्यांचे वाण देतात, ज्यात तीळ, गूळ, हरभरे, मटार, बोरं, ऊस, गव्हाच्या ओंब्या आणि कधी कधी नाणे यांचा समावेश असतो. हे पदार्थ थंडीच्या हंगामात विपुल प्रमाणात उपलब्ध असतात, आणि त्यांचा समावेश वाणात करणे ही एक सुंदर परंपरा आहे. विशेषतः पंढरपूरच्या रुक्मिणी मंदिरात सवाष्णी या दिवशी वाण अर्पण करण्यासाठी गर्दी करतात.
तीळ आणि गूळ हे उष्ण पदार्थ असल्याने थंडीच्या काळात शरीराला आवश्यक उष्णता प्रदान करतात. याच कारणामुळे मकरसंक्रांतीला “तीळगूळ घ्या आणि गोड बोला” असे म्हणत तीळगूळ देण्याची प्रथा रूढ झाली. तीळगूळ खाण्याने शरीराला ऊर्जा मिळते आणि थंडीपासून संरक्षण होते. याशिवाय, या सणाला बाजरीची भाकरी, गुळाची खीर, तीळ-गुळाचे लाडू आणि पुरणपोळी यांसारखे पदार्थ बनवले जातात, ज्यामुळे घरात उत्सवाचे वातावरण निर्माण होते.
मकरसंक्रांतीची सांस्कृतिक परंपरा
मकरसंक्रांतीला काळे वस्त्र परिधान करण्याची आणि काळे कपडे एकमेकांना भेट देण्याची प्रथा आहे. काळा रंग थंडीच्या हंगामात उष्णता शोषून घेतो, त्यामुळे ही प्रथा वैज्ञानिकदृष्ट्या सयुक्तिक आहे. सवाष्णी या काळात हळदी-कुंकवाचे कार्यक्रम आयोजित करतात, जिथे त्या एकमेकांना वाण देतात आणि सौभाग्याच्या शुभेच्छा देतात.
“तीळगूळ घ्या आणि गोड बोला” हे वाक्य केवळ शब्द नसून, परस्परांबद्दल प्रेम, सौहार्द आणि सकारात्मकता व्यक्त करण्याचा संदेश आहे. या सणाच्या निमित्ताने कुटुंबे आणि मित्रमंडळी एकत्र येतात, आणि सामाजिक बंध अधिक दृढ होतात.
मकरसंक्रांत आणि पतंगोत्सव
मकरसंक्रांतीचा आणखी एक आकर्षणाचा भाग म्हणजे पतंग उडवणे. लहान मुले, तरुण आणि अगदी मोठी माणसेही या सणाला पतंग उडवण्यात मग्न होतात. गल्लीबोळातून “आय लव माय काईट” किंवा “काटो-काटो” असे आवाज घुमतात. अनेक ठिकाणी पतंगोत्सव आयोजित केले जातात, जिथे पतंग बनवण्यापासून ते उडवण्यापर्यंतच्या स्पर्धा होतात. विशेषतः गुजरातमध्ये मकरसंक्रांतीला आकाश रंगीबेरंगी पतंगांनी भरलेले असते, आणि हा उत्सव पाहण्यासाठी हजारो पर्यटक तिथे भेट देतात.
पतंग उडवण्यामागे वैज्ञानिक कारणही आहे. थंडीच्या हंगामात सूर्यप्रकाशात वेळ घालवणे आरोग्यासाठी लाभदायक आहे, आणि पतंग उडवणे हा त्यासाठी एक आनंददायी मार्ग आहे. यामुळे शरीराला सूर्यप्रकाशातील जीवनसत्त्व ड मिळते, आणि थंडीमुळे आलेली सुस्ती दूर होते.
मकरसंक्रांतीचा सामाजिक आणि वैज्ञानिक संदेश
मकरसंक्रांत हा सण केवळ धार्मिक उत्सव नसून, सामाजिक एकता, निसर्गाशी संनाद आणि आरोग्यदायी जीवनशैलीचा संदेश देतो. तीळ-गूळ, काळे वस्त्र आणि पतंग उडवणे यांसारख्या परंपरांमागे वैज्ञानिक कारणे दडलेली आहेत, जी आपल्या पूर्वजांनी हुशारीने रूढ केली.
हा सण आपल्याला थंडीच्या काळात उष्णता आणि ऊर्जा मिळवण्यास प्रोत्साहित करतो, तसेच परस्परांबद्दल प्रेम आणि सौहार्द वाढवतो. मकरसंक्रांतीच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी “तीळगूळ घ्या आणि गोड बोला” हा संदेश प्रत्यक्षात आणूया आणि या सणाचा आनंद मनसोक्त साजरा करूया!
