mahalakshmi-kolhapur
|| तीर्थक्षेत्र ||
कोल्हापूरचे महालक्ष्मी मंदिर हे करवीरनिवासिनी अंबाबाईचे अति प्राचीन आणि प्रसिद्ध मंदिर आहे. हे मंदिर महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तीपीठांपैकी एक मानले जाते आणि लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे.
महालक्ष्मी मंदिर – वास्तुकला
कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराची वास्तू पश्चिमाभिमुख असून मुख्य प्रवेशद्वार पश्चिम दिशेकडे आहे. मंदिराच्या प्रवेशाने एक भव्य सभामंडप आहे जो पारंपरिक मराठा स्थापत्यशैलीत बांधलेला आहे. सभामंडपात लाकडी खांब आणि इस्पिदार कमानी असल्यामुळे तो आणखीनच आकर्षक दिसतो. मागील दहा शतकांत या मंदिराच्या बांधकामात वेळोवेळी वाढ झाली आहे. मंदिराचे चार प्रमुख भाग आहेत.
सर्वात जुना भाग म्हणजे पूर्वेकडील गाभारा आणि रंगमंडप. गाभाऱ्यामध्ये देवी महालक्ष्मीची मूर्ती विराजमान आहे. मंदिराच्या उत्तर भागात महाकालीचा गाभारा, तर दक्षिण भागात महासरस्वतीचा गाभारा आहे. हे तीन मुख्य अंग सभामंडपाच्या महानाटमंडपाशी जोडलेले आहेत, जे या वास्तूचे आणखी एक वैशिष्ट्य आहे.
हिंदू धर्मशास्त्रानुसार, मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा केल्याने मूर्तीबरोबरच मंदिरालाही देवत्व प्राप्त होते. त्यामुळे मंदिराचा जीर्णोद्धार वा विस्तार करता येतो, मात्र मंदिराचा कोणताही भाग नष्ट करणे योग्य मानले जात नाही. हीच परंपरा पाळत, मंदिराच्या विस्तारात कोणतेही अवरोध न आणता अनेक शतके याची जपणूक करण्यात आली आहे. विशेष म्हणजे, चैत्र पौर्णिमेच्या दिवशी दीपांनी सजलेल्या तीन शिखरांचा देखावा मनोहारी असतो.
मंदिराच्या भिंतींवर असंख्य नर्तक आणि वाद्ये वाजवणाऱ्या स्त्रियांची, तसेच टाळकरी, मृदंगवादक, वीणावादी, अप्सरा, यक्ष आणि योद्ध्यांची अप्रतिम कोरीव शिल्पे आहेत. माघ शुद्ध पंचमीच्या दिवशी सूर्यकिरणे देवीच्या मुखावर पडतात, जे शिल्पशास्त्रातील अद्वितीय दिग्दर्शनाचे प्रतीक आहे.
मंदिराचे संपूर्ण बांधकाम विनाचुना जोडीव-घडीव दगडाने झालेले आहे. त्यावर विविध कोनातून प्रकाश सोडणारे शिल्पविचार देखील दिसतात. मंदिराच्या आवारात काशी आणि मनकर्णिका कुंडे तसेच अनेक देवी-देवतांची मंदिरे आहेत, जसे शेषशायी विष्णू, दत्तात्रेय आणि गणपती.
महालक्ष्मीचे महत्व आणि पूजापद्धती-
महालक्ष्मी देवी ही जागृत देवता म्हणून ओळखली जाते, आणि नवसाला पावणारी म्हणून भाविकांची अपार श्रद्धा आहे. इतिहासात बाळाजी बाजीराव पेशव्यांची पत्नी गोपिकाबाईने देवीला नवस फेडण्यासाठी २४ तोळ्यांचे सोन्याचे चार चुडे अर्पण केल्याची नोंद आहे.
शुक्रवार आणि मंगळवार हे देवीचे विशेष दिवस मानले जातात. दर शुक्रवारी आणि चार पूर्णिमांवर देवीची पालखी निघते, ज्यात आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष आणि माघ पूर्णिमा प्रमुख आहेत. त्याचप्रमाणे चैत्र वद्य प्रतिपदेला देवीची पालखी मिरवली जाते. पालखीसोबत देवीचे भालदार, चोपदार आणि पालखीचे भोई असतात. पूर्वी हत्ती, घोडे आणि अन्य राजशाही सोहळ्याची सजावट असायची. पालखी मार्गावर नायकिणींच्या गाण्याचे आणि नृत्याचे आयोजन केले जात असे.
नवरात्रीत विशेष पूजाविधी होतात. नऊ दिवस देवीच्या वाहनांची पूजा केली जाते. अष्टमीच्या दिवशी देवीची नगरप्रदक्षिणा होते. नवस फेडण्यासाठी मंगळवारी आणि शुक्रवारी देवीचा जोगवा मागण्याची प्रथा आहे. आश्विन महिन्यात महालक्ष्मी व्रत करण्याचीही परंपरा आहे. या व्रतावेळी महिलांनी हळदकुंकू वाहून तांब्यापितळेच्या किंवा मातीच्या घागरीत ऊद ठेवून देवीसमोर पूजा करायची असते. या विधीमध्ये काही महिलांना महालक्ष्मीचा संचार होतो आणि त्या भविष्य सांगतात, असा समज आहे.
मंदिराचा मंडप आणि गाभारा-
महालक्ष्मी मंदिरात प्रवेश केल्यावर मुख्य मंडप समोर येतो. या मंडपाच्या दोन्ही बाजूंना कोनाडे असून त्यात विविध अप्रतिम मूर्ती कोरलेल्या आहेत. यापैकी प्रमुख मूर्ती म्हणजे भरत आणि शत्रुघ्न यांच्या असल्याचे मानले जाते, परंतु यावर विद्वानांचे मतभेद आहेत. मंडपाच्या पाठीमागील भिंतीवर जय आणि विजय या द्वारपालांच्या दोन भव्य मूर्ती आहेत, ज्यांची उंची ३.०५ मीटर आहे. या लढाऊ पवित्र्यातील मूर्ती शिल्पकलेतील उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. मणि मंडपातून देवीच्या गाभाऱ्यात जाता येते, जिथे देवीची मूर्ती विराजमान आहे.
पूर्वी गाभाऱ्यात प्रचंड अंधार असे, परंतु आता भाविकांना सोयीसाठी विजेचे दिवे बसविण्यात आले आहेत. गाभाऱ्याच्या आणि मणि मंडपाच्या भिंतींवर संगमरवरी फरशी लावलेली आहे. मुख्य देवळाच्या वरच्या बाजूला एक लिंग आहे. मंदिराच्या बाहेरील भिंतींवर अप्रतिम कोरीव काम आहे.
परिसरातील इतर मंदिरे-
महालक्ष्मी मंदिराच्या आवारात शेषशायी विष्णूचे मंदिर, दत्तात्रेयाचे मंदिर आणि नवग्रहांचे मंदिर आहेत. शेषशायी विष्णूचे मंदिर पूर्व दरवाज्याजवळ आहे. या मंदिरात शेषनागावर विसावलेल्या विष्णूची मूर्ती आहे. याच मंदिरात एक लिंग आहे, आणि समोरच छताच्या आतल्या बाजूला अप्रतिम कोरीवकाम केलेले आहे. या कोरीव कामाची तुलना अबू येथील विमलसभा वास्तूशी करता येईल.
नवग्रहांचे मंदिरही शिल्पकलेत अत्यंत सुंदर आहे. त्याच्या छतावर अष्टदिक्पालांच्या मूर्ती आहेत. या मंदिरातील शिल्पकला आणि त्यातील प्राचीन जैन तीर्थंकरांचे चित्रण पाहता हे जैन स्थापत्य असावे असे मानले जाते.