mahakaleshwar
|| तीर्थक्षेत्र ||
महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग हे भगवान शिवाच्या बाराही ज्योतिर्लिंगांपैकी एक अत्यंत पवित्र ठिकाण मानले जाते. मध्य प्रदेशातील उज्जैन येथे वसलेले हे मंदिर, महादेवाच्या श्रद्धाळू भक्तांसाठी अतीव महत्वाचे आहे. हे मंदिर रुद्रसागर सरोवराच्या किनाऱ्यावर स्थित असून, इथे भगवान शिव स्वतःच स्वयंभू लिंग म्हणून प्रकट झाले आहेत अशी भक्तांची दृढ श्रद्धा आहे. त्यामुळे महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाला धार्मिक दृष्टिकोनातून अनन्यसाधारण स्थान मिळाले आहे.
महाकालेश्वर मंदिरातील शिवलिंगाची खासियत म्हणजे ते दक्षिणाभिमुख आहे, त्यामुळे या शिवलिंगाला ‘दक्षिणमुखी महाकाल’ असेही संबोधले जाते. हिंदू परंपरेनुसार हे शिवलिंग १२ ज्योतिर्लिंगांमध्ये समाविष्ट असून अत्यंत पूजनीय मानले जाते.
या मंदिरात गणेश, पार्वती, आणि कार्तिकेय यांच्या प्रतिमाही स्थापित आहेत, तसेच दक्षिण दिशेला प्रिय नंदीची प्रतिमा आहे. या मंदिराच्या परिसरात नागचंद्रेश्वर मंदिर आहे, ज्याचे द्वार फक्त नागपंचमीच्या दिवशीच उघडले जाते, त्यामुळे याचा विशेष महत्त्व आहे.
महाकालेश्वर मंदिर एका प्रशस्त बागेच्या मध्यभागी स्थित आहे. मंदिराची रचना पाच मजली असून, त्यातील पहिला मजला जमिनीत आहे. मंदिराच्या शेजारील रुद्रसागर सरोवराचे पाणी व मंदिराच्या परिसरातील हिरवीगार झाडे, इथल्या पवित्र वातावरणाला अजूनच समृद्ध करतात.
मंदिराच्या भिंतींवर पारंपारिक पितळी दिवे स्थापित केलेले आहेत, जे भक्तांना एक दिव्य अनुभव देतात. विशेषतः सोमवारी येथे भक्तांची प्रचंड गर्दी असते, कारण सोमवारी महादेवाची पूजा अत्यंत फलदायी मानली जाते.
महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाला दररोज विधिवत पूजा केली जाते आणि भक्तांसाठी प्रसादाचे वितरण होते. येथे महाशिवरात्रीच्या दिवशी विशेष महोत्सवाचे आयोजन केले जाते, ज्यामुळे हजारो भक्त या दिवशी मंदिरात हजेरी लावतात. महाकालेश्वर मंदिराच्या प्रांगणातच स्वप्नेश्वर महादेव मंदिर देखील आहे, जेथे भक्त श्रद्धेने स्वप्नेश्वर महादेवाची पूजा करतात.
असे मानले जाते की इथे पूजा केल्यास मनोकामना पूर्ण होते. या मंदिराला ‘सदाशिव मंदिर’ असेही म्हणतात आणि येथे माता स्वप्नेश्वरींचा वास असल्याची श्रद्धा आहे. त्यामुळे महिलाही आपल्या इच्छापूर्तीसाठी या मंदिरात विशेष प्रार्थना करतात.
हे मंदिर सकाळी ४ वाजल्यापासून रात्री ११ वाजेपर्यंत खुले असते आणि १८ शक्तीपीठांपैकी हे एक मानले जाते. या ठिकाणी येणाऱ्या भक्तांना त्यांच्या शरीराला आंतरिक शक्ती मिळाल्याचा अनुभव होतो, अशी धार्मिक भावना आहे.
महाकालेश्वर मंदिराचा इतिहास अत्यंत गौरवशाली आहे. १७३६ साली श्रीमंत पेशवा बाजीराव आणि शाहू महाराजांचे सेनाप्रमुख रानाजीराव शिंदे यांच्या आदेशानुसार हे मंदिर उभारले गेले. त्यानंतर, महादजी शिंदे यांनी वेळोवेळी या मंदिरात आवश्यक बदल व दुरुस्ती केली. १८८६ पर्यंत, ग्वालियरच्या शिंदे घराण्याचे अनेक धार्मिक विधी येथेच पार पडत असत. शिंदे घराणे आज सिंधिया घराणे म्हणून ओळखले जाते आणि त्यांचे या मंदिराशी असलेले ऐतिहासिक संबंध आजही लोकांच्या स्मृतीत आहेत.
शिव पुराणानुसार, एकदा त्रिदेव – ब्रह्मा, विष्णू आणि महादेव यांच्यात एक चर्चा सुरू झाली. या चर्चेत भगवान शिवांना ब्रह्मदेव आणि विष्णू यांची परीक्षा घ्यायची इच्छा झाली. त्यांनी दोघांनाही प्रकाशाच्या एका विशाल स्तंभाचा अंत शोधण्याचे आव्हान दिले. शिवांनी उभारलेल्या त्या दिव्य स्तंभाचा शेवट कोठे आहे, हे शोधण्याचा प्रयत्न ब्रह्मा आणि विष्णू दोघांनीही केला, परंतु त्यांना त्याचा अंत सापडला नाही. अखेरीस विष्णूने हार मानली, पण ब्रह्मदेव खोटे बोलले की त्यांना स्तंभाचे टोक गवसले.
या असत्यामुळे शिव रुष्ट झाले आणि त्यांनी ब्रह्मदेवाला शाप दिला की लोक त्यांच्या पूजा कधीच करणार नाहीत, तर विष्णूची सर्वत्र पूजा केली जाईल. नंतर ब्रह्मदेवाने शिवाकडे क्षमा मागितली, आणि त्यांची विनवणी केली. या घटनेनंतर, शिव स्वतः त्या दिव्य स्तंभात विराजमान झाले.
हा स्तंभच महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग म्हणून ओळखला जाऊ लागला. या ज्योतिर्लिंगाचे रुपांतर लिंगामध्ये झाले आणि त्याच क्षणापासून महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले. १२ ज्योतिर्लिंगांमध्ये महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाला सर्वांत पवित्र मानले जाते, कारण येथे भगवान शिव स्वतः उपस्थित असल्याची श्रद्धा आहे.
पुराणांमध्ये सांगितलेल्या कथांनुसार, उज्जयनी येथे राजा चंद्रसेन राज्य करत होते. ते भगवान शिवाचे परम भक्त होते. त्यांचे मित्र मणिभद्र, जो शिवगणांमधील प्रमुख गण होता, त्याने एक तेजस्वी मणी राजा चंद्रसेन यांना भेट दिला. राजा चंद्रसेन यांनी तो मणी आपल्या गळ्यात धारण केला.
मणी धारण केल्याने राजाच्या भोवती तेजाचे प्रभामंडल निर्माण झाले आणि त्यांच्या यशाचा कीर्तीघोष दूरदूरवर पसरला. इतर राजांना राजा चंद्रसेन यांचे यश, कीर्ती आणि मणीप्रेम पाहून त्या मणीची प्राप्ती करण्याची इच्छा झाली, पण राजा चंद्रसेनने कोणालाही तो मणी दिला नाही.
त्यामुळे ईर्षेने प्रेरित होऊन इतर राजांनी राजा चंद्रसेन यांच्यावर आक्रमण करण्याचा निर्णय घेतला. या परिस्थितीत राजा चंद्रसेन भगवान महाकाल यांच्यासमोर नतमस्तक होऊन ध्यानधारणा करू लागले. त्या वेळी, एक विधवा गोपी आपल्या पाच वर्षांच्या मुलासह मंदिरात दर्शनासाठी आली. राजा चंद्रसेनांना ध्यानस्थ पाहून ते बालक देखील शिवपूजेसाठी प्रेरित झाले. त्याने आपल्या घरातून एक साधा पाषाण आणला आणि भक्तिभावाने त्या पाषाणाला शिवलिंग म्हणून पूजा करू लागले.
मंत्र:
दर्शन बिल्वपत्रस्य स्पर्शन पापनाशनम्।
अघोर पाप संहारं बिल्वपत्र शिवार्पणम्।।
बालकाच्या भक्तीत तो इतका तल्लीन झाला की आईने पुन्हा पुन्हा हाक मारूनही तो आपल्या पूजेतून उठला नाही. क्रोधाने आईने बालकाला शिक्षा केली आणि त्याची पूजा विस्कटून टाकली. बालकाने जेव्हा आपली पूजा नष्ट झालेली पाहिली तेव्हा तो अत्यंत दु:खी झाला. पण तेव्हाच एक अद्भुत चमत्कार घडला.
भगवान शिवांची कृपा होऊन तेथे एक दिव्य मंदिर प्रकट झाले, ज्याच्या मध्यभागी एक तेजस्वी शिवलिंग प्रकट झाले. त्या लिंगाभोवती बालकाने केलेली पूजा तशीच होती. हे पाहून आई आणि उपस्थित सर्वजण आश्चर्यचकित झाले.
राजा चंद्रसेनला या अद्भुत घटनेची माहिती मिळाल्यावर ते त्या बालकाला भेटायला गेले. त्यांच्या सोबत इतर राजेसुद्धा आले. सर्वांनी एकत्र येऊन भगवान महाकाल यांची पूजा केली आणि आपल्या चुकीसाठी क्षमा मागितली. त्याच वेळी हनुमानजी देखील तेथे प्रकट झाले आणि त्यांनी त्या बालकाला आपल्या मांडीवर बसवले.
हनुमानजीने सर्वांना संबोधित करत सांगितले की, या बालकाने कोणत्याही मंत्राशिवाय केवळ श्रद्धेने शिवाची आराधना केली आणि सर्व मंगलमय शक्ती प्राप्त केल्या. त्याची कीर्ती लवकरच सर्वत्र पसरली, आणि भगवान शिवांनी त्याला अनंत सुख आणि मृत्यूनंतर मोक्ष प्रदान केला.
या वंशाचा आठवा बालक महायशस्वी नंद असेल, आणि त्याचा पुत्र कृष्ण नावाने प्रसिद्ध होईल, जो स्वयं नारायणाचा अवतार असेल. तेव्हापासून भगवान महाकाल उज्जयनीमध्ये स्थायिक झाले आणि राजा चंद्रसेन यांच्या राज्याचे संरक्षण करू लागले. महाकालला राजाधिराज म्हणून देखील ओळखले जाते.