mahaganpati-ranjangaon
|| तीर्थक्षेत्र ||
|| महागणपती रांजणगाव ||
महागणपती रांजणगाव पुणे जिल्ह्यातील प्रसिद्ध गणपतीचे देऊळ आहे. हे मंदिर अष्टविनायकांपैकी एक मानले जाते आणि अष्टविनायकांमध्ये चौथा गणपती म्हणून रांजणगावचा महागणपती प्रसिद्ध आहे. पुणे-नगर महामार्गावर पुणे-वाघोली-शिक्रापूरमार्गे रांजणगावच्या श्री क्षेत्र शिरूरच्या २१ किलोमीटर अंतरावर आणि पुण्यापासून ५० किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे.
रांजणगावच्या महागणपतीच्या मंदिराची बांधणी पूर्वाभिमुख आहे आणि मुख्य रस्त्यावर उजवीकडे स्थित आहे. मंदिराची रचना अशी केली गेली आहे की सूर्याचे किरण दक्षिणायन आणि उत्तरायणच्या मध्यकाळात मूर्तीवर पडतात.
मूळ मूर्तीला “महोत्कट” असे नाव आहे, आणि तिला दहा सोंडा व वीस हात आहेत, असे मानले जाते, परंतु ती मूळ मूर्ती तळघरात ठेवलेली आहे. पूजेच्या मूर्तीच्या बाजूला ऋद्धी-सिद्धी आहेत. भक्तांचा विश्वास आहे की महागणपती नवसांना पूर्ण करतो.
मंदिराचे पूर्वीचे स्वरूप साधे होते, परंतु आता आधुनिक सोयींनी युक्त आहे. मंदिराच्या आसपासच्या परिसराचे नव्याने सुशोभिकरण केले आहे. सभामंडप सरदार किबे यांनी तर गाभारा माधवराव पेशव्यांनी बांधला आहे.
मंदिराच्या दिशासाधनामुळे सूर्याची किरणे उत्तरायण आणि दक्षिणायनच्या मध्यकाळात मंदिराच्या मूर्तीस तेजस्वी सोनेरी आवरण देतात. शेंदूर लावलेली महागणपतीची मूर्ती अधिक आकर्षक भासते.
गाभाऱ्यात गणेशाची डाव्या सोंडेची रेखीव मूर्ती आहे, ज्याचे कपाळ रुंद असून दोन्ही बाजूंना ऋद्धी-सिद्धी उभ्या आहेत. मूळ मूर्ती तळघरात आहे आणि ती दहा सोंडा व वीस हात असलेली असावी, असे मानले जाते.
महागणपतीची पूजा करून भगवान शंकराशिवाय कोणालाही त्रिपुरासुराचा वध करण्याचा वर मिळवता येणार नाही, अशी त्रिपुरासुराने प्राप्त केलेली वरदानामुळे तो उन्मत्त झाला. सर्व देवांना पराभूत करून त्रिपुरासुर इंद्राच्या आसनावर जाऊन बसला. शंकराने ब्राह्मणाचे रूप धारण करून त्रिपुरासुराकडे उन्नती कलेचे तीन विमान दिले आणि सांगितले की, शंकराने बाण मारल्यास तुझा नाश होईल. त्रिपुरासुराने आनंदाने त्या ब्राह्मणाला दहा गावे बक्षीस दिली.
शंकराने त्रिपुरासुराचा वध करून “प्रणम्य शिरसा देवम्” या श्लोकाच्या स्मरणातून त्याचा पराभव केला. या घटनेच्या दिवशी “त्रिपुरी पौर्णिमा” म्हणून ओळखली जाते. शंकराने गणेशाची स्थापना मणिपूर गावात केली, जे आज रांजणगाव म्हणून ओळखले जाते.
भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला गणेश चतुर्थीच्या मोठ्या उत्सवासाठी येथे भक्तांची मोठी गर्दी असते. या कालावधीत दर्शनासाठी येणाऱ्या भक्तांना देवाच्या गाभाऱ्यात अगदी मूर्तीपर्यंत जाऊन दर्शन घेता येते.
रांजणगावला शिरूर आणि पुणे यांना एसटी बस सेवा उपलब्ध आहे, तसेच नगरमार्गे कोणत्याही गाडीने रांजणगाव येथे पोहोचता येते.
आख्यायिका-
महागणपती रांजणगाव शंकराने त्रिपुरासुराचा वध करण्यापूर्वी येथे गणपतीची पूजा केली. मंदिर शंकराने उभारले असून, उभारलेल्या गावाला मणिपूर असे नाव दिले.
इतिहास-
महागणपती रांजणगाव मंदिराचे बांधकाम नवव्या आणि दहाव्या शतकातील आहे. श्रीमंत माधवराव पेशवे नियमितपणे या मंदिराला भेट देत. मंदिरातील मूळ मूर्ती तळघरात दडलेली आहे, अशी समजूत असून ती २० हात व १० सोंडी असलेली आहे, असे मानले जाते.
मंदिराच्या सभामंडपाची बांधणी इंदूरचे सरदार किबे यांनी केली, तर गाभारा श्रीमंत माधवराव पेशवे यांनी उभारला आहे. शिंदे, होळकर इत्यादी सरदारांनीही बांधकाम आणि इनामाच्या स्वरूपात मोठे साहाय्य केले आहे.
रांजणगाव गणपतीचे मंदिर पूर्वाभिमुख असून, मंदिराची रचना अशी केली आहे की सूर्याची किरणे मूर्तीस थेट पडतात. उत्तरायण आणि दक्षिणायनाच्या मध्यकाळात सूर्यकिरणे मूर्तीत चमकतात. गणेश चतुर्थीच्या दोन दिवस आधी आणि त्या दिवशी मुक्त प्रवेश असतो.
भौगोलिक स्थान व मार्ग-
रांजणगाव, पुणे-नगर महामार्गावर स्थित असून, पुणे-कोरेगाव-शिक्रापूरमार्गे रांजणगाव २१ किलोमीटर अंतरावर आहे आणि पुण्यापासून ५० किलोमीटर अंतरावर आहे.