madhurashtakam
|| मधुराष्टकम् ||
मधुराष्टक: श्रीकृष्णाच्या मधुरतेचा आल्हाद
मधुराष्टक ही श्री वल्लभाचार्य यांनी रचलेली एक अप्रतिम संस्कृत भक्तिरचना आहे, जी भगवान श्रीकृष्णाच्या मधुर स्वरूपाचे आणि लीलांचे गुणगान करते. श्री वल्लभाचार्य हे पंधराव्या शतकातील आंध्र प्रदेशातील विजयनगर साम्राज्याचे राजे श्रीकृष्णदेवराय यांच्या दरबारातील प्रसिद्ध कवी आणि तत्त्वज्ञ होते.
त्यांनी व्यास सूत्र भाष्य, जैमिनीय सूत्र भाष्य, भागवत टीका सुबोधिनी, पुष्टि प्रवाह, मर्यादा आणि सिद्धांत, आणि रहस्य संस्कृत यांसारख्या अनेक साहित्यकृतींची निर्मिती केली. त्यांची पुष्टिमार्ग परंपरा आजही भक्ती आणि तत्त्वज्ञानाचा एक महत्त्वाचा आधार आहे.
मधुराष्टक ही भक्तिरसाने ओतप्रोत रचना आहे, जी श्रीकृष्णाच्या प्रत्येक कृती, स्वरूप आणि भावनेतील मधुरतेचे रसाळ वर्णन करते. ही रचना जौनपुरी रागात गायली जाते, ज्यामुळे तिचा भक्तिमय प्रभाव अधिक गहन होतो. प्रत्येक श्लोकात मधुराधिपती श्रीकृष्णाच्या विविध पैलूंची मधुरता प्रकट होते, आणि भक्तांचे मन त्याच्या प्रेमात तल्लीन होते. खाली या अष्टकाचे मराठीत सविस्तर आणि सुलभ अर्थासह वर्णन दिले आहे.
श्लोक १
अधरं मधुरं वदनं मधुरं नयनं मधुरं हसितं मधुरम्।
हृदयं मधुरं गमनं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।१।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाचे ओठ अमृतापेक्षा मधुर आहेत, त्यांचे मुख चंद्राप्रमाणे मोहक आहे, त्यांचे नेत्र प्रेमाने ओथंबलेले आहेत, त्यांचे हास्य मनाला आनंद देते, त्यांचे हृदय करुणेने भरलेले आहे, आणि त्यांची गती लयबद्ध आणि रम्य आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
या श्लोकात श्रीकृष्णाच्या शारीरिक सौंदर्याची आणि भावनात्मक मधुरतेची प्रशंसा आहे. त्यांचे हास्य आणि नेत्र भक्तांना प्रेमाच्या सागरात बुडवतात, तर त्यांचे हृदय सर्वांना प्रेम आणि करुणा प्रदान करते.
श्लोक २
वचनं मधुरं चरितं मधुरं वसनं मधुरं वलितं मधुरम्।
चलितं मधुरं भ्रमितं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।२।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाचे बोल मधुर गीताप्रमाणे कर्णमधुर आहेत, त्यांचे चरित्र पवित्र आणि प्रेरणादायी आहे, त्यांचे वस्त्र रंगीबेरंगी आणि शोभिवंत आहे, त्यांचे अंगविक्षेप लीलामय आहेत, त्यांचे चालणे नृत्यासारखे रम्य आहे, आणि त्यांचे फिरणे मनमोहक आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
श्रीकृष्णाचे बोल आणि चरित्र भक्तांना सन्मार्गाकडे नेते. त्यांचे पीतांबर आणि लीलामय चालणे वृंदावनातील गोप-गोपींच्या हृदयाला भुरळ घालते.
श्लोक ३
वेणुर्मधुरो रेणुर्मधुरः पाणिर्मधुरः पादौ मधुरौ।
नृत्यं मधुरं सख्यं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।३।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाची बासरी मधुर नादाने विश्वाला मंत्रमुग्ध करते, त्यांच्या चरणांचे धूलिकण पवित्र आहे, त्यांचे हात करुणामय आहेत, त्यांचे पाय कमलासम आहेत, त्यांचे नृत्य रासरंगात रंगले आहे, आणि त्यांचा सख्यभाव प्रेमाने ओतप्रोत आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
श्रीकृष्णाचा वेणुनाद आणि नृत्य वृंदावनातील प्रत्येक जीवाला आनंद देते. त्यांचा सख्यभाव गोप-गोपींशी असलेल्या प्रेमळ नात्याचे प्रतीक आहे, जे भक्तीचा आधार आहे.
श्लोक ४
गीतं मधुरं पीतं मधुरं भुक्तं मधुरं सुप्तं मधुरम्।
रूपं मधुरं तिलकं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।४।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाचे गायन रागमय आहे, त्यांचे पाणी पिणे लीलामय आहे, त्यांचे भोजन आनंददायी आहे, त्यांचे शयन शांत आहे, त्यांचे रूप मोहक आहे, आणि त्यांचे तिलक शोभिवंत आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
श्रीकृष्णाच्या प्रत्येक कृतीत मधुरता आहे. त्यांचे गायन आणि रूप भक्तांना भक्तीच्या सागरात बुडवते, तर त्यांचे तिलक त्यांच्या दैवी सौंदर्याला खुलवते.
श्लोक ५
करणं मधुरं तरणं मधुरं हरणं मधुरं रमणं मधुरम्।
वमितं मधुरं शमितं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।५।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाचे कार्य करुणामय आहे, त्यांचे पोहणे लीलामय आहे, त्यांचे हरण (लुटणे) खेळकर आहे, त्यांचे स्मरण प्रेममय आहे, त्यांचे वमन शुद्ध आहे, आणि त्यांची शांती परम आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
श्रीकृष्णाच्या प्रत्येक कृतीत लीलामयता आणि प्रेम आहे. त्यांचे खेळकर स्वभाव आणि शांत भाव भक्तांना परम सुख देतात.
श्लोक ६
गुञ्जा मधुरा बाला मधुरा यमुना मधुरा वीची मधुरा।
सलिलं मधुरं कमलं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।६।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाच्या गुंजा (मणी) मधुर आहेत, त्यांची माळ शोभिवंत आहे, यमुना नदी मधुर आहे, तिचे तरंग रम्य आहेत, तिचे जल पवित्र आहे, आणि तिचे कमळ सुंदर आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
यमुना आणि तिचे तरंग श्रीकृष्णाच्या लीलांचे साक्षीदार आहेत. त्यांच्या माळेतील गुंजा आणि कमळ त्यांच्या सौंदर्याला अधिक खुलवतात.
श्लोक ७
गोपी मधुरा लीला मधुरा युक्तं मधुरं मुक्तं मधुरम्।
दृष्टं मधुरं शिष्टं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।७।।
अर्थ:
श्रीकृष्णाच्या गोपी प्रेममय आहेत, त्यांची लीला रमणीय आहे, त्यांचा संयोग आनंददायी आहे, त्यांचा वियोग भावपूर्ण आहे, त्यांचे निरीक्षण प्रेममय आहे, आणि त्यांचा शिष्टाचार आदर्श आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:
गोपी आणि श्रीकृष्ण यांचा प्रेमळ संयोग वृंदावनातील रासलीलेचा आधार आहे. त्यांचा शिष्टाचार आणि लीला भक्तांना प्रेम आणि भक्तीचा आदर्श शिकवतात.
श्लोक ८
गोपा मधुरा गावो मधुरा यष्टिर्मधुरा सृष्टिर्मधुरा।
दलितं मधुरं फलितं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।८।।
अर्थ:
श्रीकृष्णांचे गोप सखे मधुर आहेत, त्यांच्या गायी प्रेमळ आहेत, त्यांची छडी खेळकर आहे, त्यांची सृष्टी रमणीय आहे, त्यांचा दलन (नाश) करुणामय आहे, आणि त्यांचे फल आनंददायी आहे. मधुरतेचे अधिपती श्रीकृष्णाचे सर्वकाही मधुर आहे.
विवरण:श्रीकृष्णाची सृष्टी आणि त्यांचे गोप सखे वृंदावनाच्या आनंदाचे प्रतीक आहेत. त्यांची छडी आणि सृष्टी त्यांच्या लीलामय स्वभावाला दर्शवते.
मधुराष्टकाचे महत्त्व
मधुराष्टक हे श्रीकृष्णाच्या मधुरतेचा आणि भक्तीचा उत्सव आहे. या रचनेचे नियमित पठण आणि गायन भक्ताला श्रीकृष्णाच्या प्रेमात तल्लीन करते आणि त्याच्या चरणी शांती मिळवून देते. जौनपुरी रागात गायले जाणारे हे अष्टक भक्तीचा उत्साह वाढवते आणि मनाला शांती प्रदान करते. पुष्टिमार्ग परंपरेत या अष्टकाला विशेष महत्त्व आहे, आणि जन्माष्टमी, रासपंचाध्यायी, आणि वृंदावन यात्रे दरम्यान याचे पठण केले जाते.
