lakshmi
|| लक्ष्मी ||
लक्ष्मी: समृद्धी आणि सौभाग्याची देवी
लक्ष्मीचे स्वरूप आणि उत्पत्ती
लक्ष्मी ही हिंदू धर्मातील ऐश्वर्य, सौंदर्य, शांती, सत्य आणि समृद्धीची अधिष्ठात्री देवी आहे. त्रिदेवींमध्ये – सरस्वती, लक्ष्मी आणि पार्वती – ती एक महत्त्वपूर्ण स्थान राखते. भगवान विष्णूंची पत्नी असलेली लक्ष्मी सौभाग्य आणि वैभवाची प्रतीक मानली जाते. पुराणांनुसार, विशेषतः भागवत पुराणात, तिची उत्पत्ती समुद्रमंथनाच्या कथेशी जोडली जाते. देव आणि दानवांनी अमृताच्या प्राप्तीसाठी समुद्र मंथन केले, तेव्हा अनेक रत्नांसह लक्ष्मी समुद्रातून प्रकट झाली. ती समुद्रदेव आणि तिरंगिनी या देवीची कन्या मानली जाते. तिचे रूप तेजस्वी, चतुर्भुज आणि कमलासनावर विराजमान असे आहे, जे तिच्या अलौकिक सौंदर्याचे आणि शक्तीचे दर्शन घडवते.
जेव्हा-जेव्हा विष्णू पृथ्वीवर अवतार घेतात, तेव्हा-तेव्हा लक्ष्मीही त्यांची सहचरी म्हणून अवतरते. रामावतारात ती सीता बनली, कृष्णावतारात रुक्मिणीच्या रूपात प्रकट झाली, तर दक्षिण भारतातील तिरुपती बालाजी अवतारात ती पद्मावती होती. कल्की पुराणानुसार, कलियुगात जेव्हा विष्णूंचा कल्की अवतार होईल, तेव्हा लक्ष्मी ‘पद्मा’ नावाने पृथ्वीवर अवतीर्ण होईल. या कथांमधून तिचे विष्णूंशी असलेले अतुट नाते आणि भक्तांसाठी तिची कृपा स्पष्ट होते.
लक्ष्मी आणि कल्की पुराण
कल्की पुराणात लक्ष्मीच्या जन्माची एक सुंदर कथा आहे. ती सिंहल नावाच्या बेटावर प्रकट होईल, असे सांगितले जाते. या बेटाचा राजा बृहद्रथ आणि त्याची पत्नी कौमुदी यांना कमळासारखे सुंदर डोळे असलेली कन्या जन्माला येईल, जी लक्ष्मी असेल. तिला ‘पद्मा’ या नावाने ओळखले जाईल आणि ती कल्की अवताराची पत्नी बनेल. हे वर्णन लक्ष्मीच्या दैवी स्वरूपाला नवीन आयाम देते.
लक्ष्मी आणि तिचे परिवार
भागवत पुराणात असेही उल्लेख आहे की, कामदेव हा विष्णू आणि लक्ष्मीचा पुत्र आहे, जो श्रीकृष्ण आणि रुक्मिणी यांचा मुलगा प्रद्युम्न याचा अवतार मानला जातो. वैष्णव सिद्धांतानुसार, कामदेव हे श्रीकृष्णाचे आध्यात्मिक रूप आहे. लक्ष्मीला ‘श्री’ असेही संबोधले जाते, ज्याचा अर्थ समृद्धी, आनंद आणि वैभव असा होतो. तिची इतर नावे जसे की माधवी, रमा, कमला आणि श्रीलक्ष्मी, तिच्या विविध गुणांना प्रतिबिंबित करतात. तिच्या परिवारात अदिति, निर्ऋति, पृथ्वी, शची, राका, सिनीवाली, कुहू आणि सरमा यांचा समावेश आहे, जे तिच्या व्यापक प्रभावाचे द्योतक आहे.
लक्ष्मीचे प्रतीक आणि पूजा
पश्चिम बंगाल, ओडिशा आणि आसाममध्ये लक्ष्मीच्या सोबत तिचे वाहन घुबड (उल्लीक) याचीही पूजा केली जाते. समुद्रमंथनाच्या कथेत तिचा जन्म झाला, तेव्हा तिचे तेज आणि सौंदर्य पाहून देव आणि दानव मोहित झाले. परंतु लक्ष्मीने त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून विष्णूंना आपला पती म्हणून निवडले आणि त्यांच्या गळ्यात कमळांच्या फुलांचा हार घातला. अशा रीतीने त्यांचा विवाह संपन्न झाला. सत्ययुगात वैकुंठात विष्णूसोबत राहणाऱ्या लक्ष्मीला ‘लक्ष्मीनारायण’ असे संबोधले जाते.
समुद्रमंथनातील चौदा रत्ने आणि श्लोक
समुद्रमंथनातून लक्ष्मीसह चौदा रत्ने प्रकट झाली, ज्यांचे वर्णन खालील श्लोकात आहे:
“लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा।
गावः कामदुधाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः॥
अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खोऽमृतं चाम्बुधे।
रत्‍नानीह चतुर्दशं प्रतिदिनं कुर्यात् सदा मङ्गलम्॥”
यात लक्ष्मी, कौस्तुभ मणी, पारिजात वृक्ष, सुरा, धन्वंतरी, चंद्रमा, कामधेनू गाय, ऐरावत हत्ती, रंभा इत्यादी अप्सरा, सप्तमुखी अश्व, विष, हरिधनुष्य, शंख आणि अमृत यांचा समावेश आहे. हे रत्ने दररोज मंगल कार्यासाठी आशीर्वाद देतात.
लक्ष्मीचे ऐतिहासिक चित्रण
ऐतिहासिक काळात, विशेषतः मौर्य आणि शुंग काळात, लक्ष्मीचे रूप शिल्पकलेत कोरले गेले. बौद्ध शिल्पकलेत ‘अभिषेक लक्ष्मी’चे चित्रण आढळते, विशेषतः सांची आणि भारहूत येथील कलेत. यक्ष-यक्षींच्या भव्य पाषाण मूर्ती आणि पक्क्या मातीच्या प्रतिमांमध्ये लक्ष्मीचे रूप दिसते.
भारहूतच्या स्तूपावरील दगडी कठड्यांवर सिरिमा (श्री), चंदा यखी आणि कुपिरो (कुबेर) यांच्या प्रतिमा कोरल्या आहेत. सिरिमा म्हणजे लक्ष्मी आणि कुपिरो म्हणजे कुबेर, यावरून या देवता लोकमानसात रुजल्या होत्या हे स्पष्ट होते. इंद्र, ब्रह्मा यांसारख्या देवतांचाही बौद्ध देवकुलात समावेश होता, ज्यामुळे सांप्रदायिक भेदभाव जनतेत नव्हता हे दिसते.
‘श्री’ ही वैदिक देवता मानली जाते. निरुक्तकार यास्कांच्या काळात कुबेर हा मानवातून देवत्वाला पोहोचलेला मानला गेला. चंदा यखी म्हणून श्रीसूक्तातील लक्ष्मीचे स्वरूप पूजले गेले. सांची येथील शिल्पात लक्ष्मी दोन प्रकारे दिसते – एक म्हणजे अभिषेक लक्ष्मी, जिथे ती दोन हातात कमळे धरून उभी आहे आणि दोन हत्ती तिच्यावर कुंभातून जल अर्पण करतात; दुसरे चित्रण म्हणजे कमळावर उभी असलेली लक्ष्मी, जिच्या हातात कमळफुले आहेत. ‘पद्मेस्थिता’ आणि ‘पद्मिनी’ ही तिची बिरुदे या शिल्पातून व्यक्त होतात, तर ‘हस्तिनाद-प्रबोधिनी’ हे अभिषेकाशी जोडले जाते. हत्ती हे पर्जन्याचे प्रतीक मानले जाते, तर कमळ सर्जनशीलतेचे प्रतिनिधित्व करते.
लक्ष्मीचे उत्सव
१. दिवाळी लक्ष्मीपूजन
दिवाळीच्या आश्विन अमावास्येला संध्याकाळी प्रदोषकाळात लक्ष्मीपूजन केले जाते. या दिवशी लक्ष्मीनारायण, कुबेर, गणेश आणि धनलक्ष्मी यांची पूजा होते. श्रीयंत्र, श्रीचक्र आणि शंखाची स्थापना करून विधी केले जातात. घरात आणि बाहेर तेलाचे दिवे लावले जातात, आकाशकंदील उंचावर टांगले जातात आणि रंगीबेरंगी रांगोळ्या काढल्या जातात. स्वस्तिक, कमळ, शंख, चक्र आणि लक्ष्मीची पावले ही मंगल चिन्हे रांगोळीत साकारली जातात.
अष्टदल कमळ किंवा स्वस्तिकावर लक्ष्मीची स्थापना होते आणि लवंग, वेलची, साखर मिसळलेल्या खव्याचा नैवेद्य अर्पण केला जातो. धणे, गूळ, लाह्या आणि बत्तासे वाटले जातात, तर घरोघरी फराळ बनवून शेजाऱ्यांना दिले जाते.
२. कोजागरी पौर्णिमा
आश्विन पौर्णिमेला शरद ऋतूत साजरी होणारी कोजागरी पौर्णिमा हा लक्ष्मीचा खास सण आहे. या रात्री लक्ष्मी चंद्राच्या प्रकाशात पृथ्वीवर उतरते आणि ‘को जागर्ति’ (कोण जागत आहे) असे विचारत भक्तांचे प्रयत्न पाहते. उपवास, पूजन आणि जागरण यांचे महत्त्व आहे. घरे, मंदिरे आणि रस्ते दिव्यांनी उजळले जातात.
३. तुळशी विवाह
कार्तिक महिन्यातील प्रबोधिनी एकादशीला तुळशी विवाह साजरा होतो. तुळस ही लक्ष्मीचे स्वरूप मानली जाते. चार महिने झोपलेले विष्णू जागे होतात, तेव्हा त्यांचा तुळशीशी विवाह लावला जातो. विष्णूंना तुळस अतिप्रिय आहे, आणि हा उत्सव भक्ती आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे.
