lakshmi-pujan
|| सण-लक्ष्मीपूजन ||
लक्ष्मीपूजनाचा सण आणि त्याची परंपरा
आश्विन अमावास्या हा दिवस लक्ष्मीपूजन म्हणून साजरा केला जातो, जो दीपावलीच्या मंगलमय उत्सवाचा केंद्रीय भाग आहे. या दिवशी प्रदोषकाळी (संध्याकाळी) देवी लक्ष्मी, संपत्ती आणि समृद्धीच्या अधिष्ठात्री, यांची भक्तीभावाने पूजा केली जाते. हिंदू मान्यतेनुसार, लक्ष्मी ही चंचल स्वभावाची आहे, आणि ती स्थिर राहावी यासाठी स्थिर लग्नाच्या मुहूर्तावर पूजन करण्याची प्रथा आहे. यामुळे घरात लक्ष्मीचे वास्तव्य टिकून राहते आणि सुख-समृद्धी कायम राहते, अशी श्रद्धा आहे.
या दिवशी घरोघरी उत्साहाचे आणि पवित्रतेचे वातावरण असते. श्रीसूक्त किंवा महालक्ष्मी अष्टक यांचे पठण केले जाते, ज्यामुळे वातावरणात सात्विक ऊर्जा निर्माण होते. व्यापारी लोक या दिवसाला नवीन आर्थिक वर्षाची (विक्रम संवत) सुरुवात मानतात आणि आपल्या व्यवसायाच्या समृद्धीसाठी प्रार्थना करतात. सर्व कुटुंबीय अभ्यंगस्नान करतात, घर स्वच्छ करतात, आणि रांगोळ्यांनी सजवतात, ज्यामुळे लक्ष्मीच्या स्वागतासाठी पवित्र वातावरण तयार होते.
लक्ष्मीपूजनाची ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी
प्राचीन काळी या रात्री कुबेरपूजन करण्याची प्रथा होती. कुबेर, देवांचा खजिनदार आणि धनसंपत्तीचा स्वामी, याची यक्षांसह पूजा केली जायची. दीपप्रज्वलन करून कुबेराला आमंत्रित करणे हा एक सांस्कृतिक विधी होता, ज्यामुळे समृद्धी आणि वैभव प्राप्त होईल, अशी आशा होती. गुप्तकाळात वैष्णव संप्रदायाला राजाश्रय मिळाल्याने कुबेराबरोबर लक्ष्मी यांचीही पूजा प्रचलित झाली.
कुशाण काळातील उत्खननात सापडलेल्या मूर्तींमध्ये कुबेर आणि लक्ष्मी एकत्र दर्शविलेल्या दिसतात, तर काही मूर्तींमध्ये कुबेर आपली पत्नी इरिती यांच्यासह दाखवले गेले आहेत. यावरून असे दिसते की, प्राचीन काळी कुबेर आणि इरिती यांची संयुक्त पूजा केली जायची. कालांतराने इरितीचे स्थान लक्ष्मीने घेतले, आणि पुढे कुबेराऐवजी गणपती यांना लक्ष्मीच्या जोडीने पूजले जाऊ लागले. आजच्या काळात लक्ष्मी, गणपती, आणि कधी कधी सरस्वती यांची एकत्र पूजा केली जाते, ज्यामुळे संपत्ती, बुद्धी, आणि यश यांचा त्रिवेणी संगम साधला जातो.
अलक्ष्मी आणि पौराणिक संदर्भ
लक्ष्मीपूजनाच्या रात्री अलक्ष्मी (निर्ऋती, ज्येष्ठा, किंवा सटवी) यांना घरातून हाकलून देण्याची प्रथा आहे. अलक्ष्मी ही दारिद्र्य आणि अशुभ शक्तींची प्रतीक मानली जाते, आणि तिला दूर ठेवण्यासाठी विशेष विधी केले जातात. सिंधू संस्कृतीत निर्ऋती ही मातृदेवता मानली गेली, परंतु ब्राह्मणी परंपरेत तिला अलक्ष्मी म्हणून तिरस्कृत करण्यात आले. दुर्गासप्तशती मध्ये उल्लेख आहे की, अलक्ष्मी ही राक्षसांची लक्ष्मी मानली जाते. या प्रथेद्वारे भक्त आपल्या जीवनातील नकारात्मकता दूर करतात आणि लक्ष्मीच्या कृपेची याचना करतात.
लक्ष्मीपूजनाचा आध्यात्मिक संदेश
लक्ष्मीपूजनाचा सण केवळ भौतिक संपत्ती मिळवण्यापुरता मर्यादित नाही, तर तो आर्थिक व्यवहारातील प्रामाणिकपणा, नीतिमत्ता, आणि जीवनातील साधनांप्रती कृतज्ञता यांचे महत्त्व शिकवतो. जैन परंपरेत या दिवसाला विशेष महत्त्व आहे, कारण भगवान महावीर यांनी याच रात्री मोक्ष प्राप्त केला, आणि त्यांचे प्रमुख शिष्य गौतम गणधर यांना केवलज्ञान प्राप्त झाले. जैन भक्त या पूजनाद्वारे मोक्षलक्ष्मी (आत्मकल्याण) आणि ज्ञानलक्ष्मी यांची प्राप्ती साधण्याची प्रार्थना करतात, ज्यामुळे त्यांचा आत्मा शुद्ध आणि मुक्त होतो.
लक्ष्मीपूजनाची योग्य पद्धत
लक्ष्मीपूजन हा सण भक्तीभावाने आणि शास्त्रोक्त पद्धतीने साजरा केला जातो. खालील विधी सोप्या आणि पारंपरिक पद्धतीने पूजन कसे करावे, याचे वर्णन आहे:
- घराची तयारी:
- पूजनापूर्वी घर स्वच्छ करावे आणि मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ रांगोळी काढावी.
- दोन्ही बाजूंना स्वस्तिक किंवा लक्ष्मीची पावले रेखाटावीत, ज्यामुळे समृद्धीचे स्वागत होते.
- तुळशीपासून देवघरापर्यंत लक्ष्मी आणि गायीची पावले काढावीत, जे पवित्रतेचे प्रतीक आहे.
- चौरंगाची सजावट:
- पूजेसाठी एक चौरंग घ्यावा आणि त्यावर लाल कापड पसरावे, कारण लाल रंग शुभ मानला जातो.
- चौरंगाभोवती रांगोळी काढावी आणि मध्यभागी अक्षतांनी अष्टदल कमल किंवा स्वस्तिक रेखाटावे.
- कलश स्थापना:
- एक चांदीचा, तांब्याचा, किंवा मातीचा कलश घ्यावा आणि त्यात गंगाजल मिसळून ८०% पाण्याने भरावा.
- कलशावर नारळ ठेवावा आणि त्याभोवती पाच आंब्याची पाने सजवावीत.
- कलशाभोवती ताजी फुले अर्पण करावीत, ज्यामुळे दैवी सौंदर्य वाढते.
- मूर्ती स्थापना:
- कलशाच्या डाव्या बाजूला हळदीने कमल रेखाटून त्यावर लक्ष्मीची मूर्ती किंवा सिक्का स्थापित करावा.
- समोर सोने, चांदी, किंवा साधा सिक्का** ठेवावा, जो संपत्तीचे प्रतीक आहे.
- कलशाच्या उजव्या बाजूला गणपतीची मूर्ती स्थापित करावी आणि त्यांच्यासमोर अक्षता अर्पण करावी.
- व्यवसायाचे प्रतीक:
- लक्ष्मी आणि गणपती यांच्यासमोर हिशोबाची वह्या, डायरी, किंवा व्यवसायाशी संबंधित वस्तू ठेवाव्यात.
- यांचे कव्हर चामड्याचे नसावे, कारण चामड्याचा उपयोग पूजेत अशुभ मानला जातो.
- पूजेचा विधी:
- सर्व पूजासामग्रीवर चंदन आणि कुंकू लावून तिलक करावे. तिलक अनामिका बोटाने लावावे.
- समोर गायीच्या तुपाचा दिवा किंवा तिळाच्या तेलाचा दिवा लावावा.
- धूप लावावा, परंतु उदबत्ती टाळावी, कारण ती बांबूपासून बनलेली असते आणि पूजेत वापरली जात नाही.
- केरसुणी (झाडू) ची पूजा करावी, कारण ती लक्ष्मीचे प्रतीक मानली जाते.
- मंत्र आणि प्रार्थना:
- हातात फुले आणि अक्षता घेऊन शांत मनाने गणपती आणि लक्ष्मी यांची प्रार्थना करावी.
- “ॐ महालक्ष्म्यै नमः” किंवा श्रीसूक्त यांचे पठण करावे.
- षोडशोपचार पूजन करून सर्व नैवेद्य श्रद्धेने अर्पण करावे.
- नैवेद्य:
- लक्ष्मीला शिंगाडे, मकाणे, नारळ, बत्तासे, लाह्या, करंजी, तांदळाचे लाडू, मूगाचे लाडू, सीताफळ, रव्याचा शिरा, डाळिंब, आणि केशरी मिठाई प्रिय आहे.
- यापैकी कोणत्याही पदार्थांचा नैवेद्य अर्पण करावा.
- आरती आणि समारोप:
- पूजा संपल्यानंतर लक्ष्मीची आरती करावी आणि तिला घरात स्थिर वास्तव्य करण्याची प्रार्थना करावी.
- जर काही चूक झाली असेल, तर क्षमायाचना करावी.
लक्ष्मीपूजनाच्या वेळी विशेष काळजी
लक्ष्मीपूजन हा सण साजरा करताना काही गोष्टींची काळजी घ्यावी, ज्यामुळे पूजेचे फल प्राप्त होईल:
- घराचे सर्व दरवाजे आणि खिडक्या रात्री १२ वाजेपर्यंत उघडे ठेवावे, जेणेकरून लक्ष्मीचे स्वागत होईल.
- पूजेदरम्यान श्रीसूक्त, महालक्ष्मी अष्टक, किंवा इतर मंत्रांचे पठण करावे.
- नगद पैशांचा व्यवहार ऐन पूजनाच्या वेळी टाळावा, कारण यामुळे लक्ष्मी नाराज होऊ शकते.
- रात्री अखंड ज्योत प्रज्वलित ठेवावी, ज्यामुळे सात्विक वातावरण टिकून राहील.
- घरात स्वच्छता राखण्यासाठी नवी केरसुणी विकत घ्यावी आणि तिची पूजा करून वापर सुरू करावा.
लक्ष्मीपूजनाचा संदेश
लक्ष्मीपूजन हा सण केवळ भौतिक समृद्धीचा उत्सव नाही, तर तो प्रामाणिकपणा, कृतज्ञता, आणि आत्मिक उन्नतीचा संदेश देतो. हा सण भक्तांना आपल्या जीवनातील साधनांप्रती आदर व्यक्त करण्याची आणि नीतिमत्तेने संपत्ती कमावण्याची प्रेरणा देतो. जैन परंपरेनुसार, हा सण मोक्षलक्ष्मी आणि ज्ञानलक्ष्मी यांचा उत्सव आहे, जो आत्म्याच्या शुद्धीचा मार्ग दाखवतो. घरोघरी काढल्या जाणाऱ्या रांगोळ्या, दीपप्रज्वलन, आणि लक्ष्मीपूजन यामुळे कुटुंबात सौहार्द, सुख, आणि शांती निर्माण होते.
जयघोष
जय जय महालक्ष्मी, समृद्धीची माता,गणपती संगिनी, सदा सुखाची दाता!
अशा प्रकारे, लक्ष्मीपूजन हा सण भक्तांना भौतिक आणि आध्यात्मिक समृद्धीचा आशीर्वाद देतो आणि दीपावलीच्या उत्सवाला पवित्र आणि मंगलमय स्वरूप प्रदान करतो.
