kojagiri-pournima
|| सण – कोजागिरी पौर्णिमा ||
कोजागिरी पौर्णिमा: संपत्ती आणि समृद्धीचा पवित्र सण
हिंदू धर्मात पौर्णिमेच्या तिथीला विशेष महत्त्व आहे. प्रत्येक महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या शेवटच्या दिवशी, जेव्हा आकाशात चंद्र पूर्ण तेजाने चमकतो, तेव्हा त्या रात्री पौर्णिमा साजरी केली जाते. सर्व पौर्णिमांमध्ये आश्विन महिन्यातील पौर्णिमा, जी कोजागिरी पौर्णिमा म्हणून ओळखली जाते, ती विशेष मानली जाते. हा सण संपत्ती, समृद्धी आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा प्रतीक आहे.
धार्मिक श्रद्धेनुसार, या रात्री आकाशातून अमृताचा वर्षाव होतो आणि हिवाळ्याच्या आगमनाची सुरुवात होते. या रात्री माता लक्ष्मी पृथ्वीवर भ्रमण करतात आणि भक्तांवर कृपादृष्टी ठेवतात, म्हणून हा दिवस देवी लक्ष्मीला प्रसन्न करण्यासाठी अत्यंत शुभ मानला जातो. या रात्री जागरण करून लक्ष्मीची पूजा केल्यास धन, वैभव आणि सुख-समृद्धी प्राप्त होते.
कोजागिरी पौर्णिमेचे आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
कोजागिरी पौर्णिमेची पौराणिक कथा समुद्र मंथनाशी जोडली गेली आहे. असे मानले जाते की, या दिवशी देवी लक्ष्मी समुद्रातून प्रकट झाल्या, म्हणून हा दिवस संपत्ती आणि वैभवाचा प्रतीक मानला जातो. या रात्री माता लक्ष्मी पृथ्वीवर फिरतात आणि जे भक्त प्रामाणिकपणे पूजा करतात, त्यांना आशीर्वाद देतात.
यामुळे या पौर्णिमेला कोजागरी किंवा रास पौर्णिमा असेही संबोधले जाते. या रात्री चंद्र संपूर्ण तेजाने प्रकाशमान असतो आणि त्याचा शीतल प्रकाश पृथ्वीवर पसरतो, जणू पृथ्वी अमृतमय प्रकाशात न्हाऊन निघते. मान्यतेनुसार, चंद्राच्या किरणांमधून अमृताचा वर्षाव होतो. या कारणाने, या रात्री चंद्रप्रकाशात खीर ठेवण्याची प्रथा आहे, जी नंतर प्रसाद म्हणून वाटली जाते.
कोजागिरी पौर्णिमेची पूजा पद्धती
कोजागिरी पौर्णिमेच्या पूजेला विशेष विधी आहे, ज्यामुळे भक्तांना माता लक्ष्मीचा आशीर्वाद मिळतो. खालीलप्रमाणे पूजा पद्धती पाळावी:
- सकाळचे स्नान: ब्रह्ममुहूर्तावर उठून पवित्र नदीत स्नान करावे. नदीत स्नान शक्य नसल्यास, गंगाजल मिसळलेल्या पाण्याने स्नान करावे. त्यानंतर स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे.
- पूजा स्थान तयार करणे: लाकडी चौकट किंवा आसनावर लाल रंगाचे स्वच्छ कापड पसरवावे. कापडाला गंगाजलाने शुद्ध करावे. त्यावर माता लक्ष्मी आणि भगवान विष्णू यांच्या मूर्ती स्थापित कराव्यात. मूर्तींना लाल चुनरी अर्पण करावी.
- पूजा विधी: लाल फुले, धूप, दीप, अत्तर, नैवेद्य, सुपारी आणि इतर पूजा साहित्याने माता लक्ष्मी आणि भगवान विष्णू यांची विधिवत पूजा करावी. लक्ष्मी चालिसा किंवा लक्ष्मी स्तोत्राचे पठण करावे.
- आरती आणि प्रार्थना: पूजा पूर्ण झाल्यावर माता लक्ष्मी आणि भगवान विष्णू यांची आरती करावी. मनोभावे प्रार्थना करावी.
- संध्याकाळचा विधी: संध्याकाळी पुन्हा माता लक्ष्मी आणि भगवान विष्णू यांची पूजा करावी. चंद्राला तांदूळ मिश्रित पाण्याने अर्घ्य अर्पण करावे.
- खीर तयार करणे: गाईच्या दुधात तांदूळ मिसळून खीर तयार करावी आणि ती चंद्राच्या प्रकाशात काही तास ठेवावी. मध्यरात्री ही खीर माता लक्ष्मीला अर्पण करावी आणि कुटुंबातील सर्वांना प्रसाद म्हणून वाटावी.
हिरकणीची प्रेरणादायी कथा
कोजागिरी पौर्णिमेच्या पवित्र प्रसंगी आपण एका ऐतिहासिक कथेचा उल्लेख करूया, जी मातृत्व आणि धैर्याचे प्रतीक आहे. ही कथा आहे हिरकणी नावाच्या गवळणीची, जी चार-पाच शतकांपूर्वी रायगडावर घडली.
संध्याकाळी रायगडावर दूध पोहोचवण्यासाठी गेलेली हिरकणी कामात इतकी व्यस्त झाली की, तिला वेळेचे भानच राहिले नाही. शिवाजी महाराजांचा कडक नियम होता की, संध्याकाळी गडाचे दरवाजे बंद झालेच पाहिजेत, मग कोणीही असो. त्यामुळे दरवाजे बंद झाले आणि हिरकणी गडावरच अडकली. तिचे लहान मूल गडाखाली घरी तिची वाट पाहत होते.
आपल्या बाळाला दूध पाजण्याची तिची तळमळ इतकी तीव्र होती की, तिने धाडसाने निर्णय घेतला. मागचा-पुढचा विचार न करता, ती रायगडाच्या मागील बाजूने, अतिशय खडतर आणि धोकादायक मार्गाने खाली उतरली. रात्रीच्या गडद अंधारात, धैर्याने तिने आपल्या बाळापर्यंत पोहोचून त्याला कवेत घेतले, तेव्हाच तिच्या मनाला शांती मिळाली.
दुसऱ्या दिवशी ही घटना शिवाजी महाराजांच्या कानावर गेली. हिरकणीच्या मातृत्वाला आणि धाडसाला सलाम करत, महाराजांनी तिचा यथोचित सन्मान केला. तिच्या स्मरणार्थ रायगडावरील एका बुरुजाला “हिरकणी बुरूज” असे नाव देण्यात आले.
हिरकणी ही केवळ एक व्यक्ती नाही, तर मातृत्व, धैर्य आणि कर्तृत्वाचे प्रतीक आहे. आजही अनेक हिरकण्या आपापल्या क्षेत्रात कुटुंब आणि करिअर यांचा समतोल साधत, आपली लढाई लढत आहेत. या कोजागिरी पौर्णिमेच्या शुभ मुहूर्तावर, अशा सर्व हिरकण्यांना सलाम!
कोजागिरी पौर्णिमा हा सण संपत्ती, समृद्धी आणि आध्यात्मिक शांतीचा संदेश घेऊन येतो. या रात्री माता लक्ष्मी आणि भगवान विष्णू यांची भक्तीभावाने पूजा करून, आपण आपल्या जीवनात सुख-समृद्धी आणि वैभव प्राप्त करू शकतो. हिरकणीच्या कथेप्रमाणे, या सणातून आपल्याला धैर्य आणि प्रेमाची प्रेरणा मिळते.
चला, या कोजागिरी पौर्णिमेला आपण सर्वजण एकत्र येऊन, आपल्या कुटुंबासह हा आनंदाचा आणि पवित्र सण साजरा करूया!
