तीर्थक्षेत्र
khandoba-mandir-beed
|| तीर्थक्षेत्र ||
बीड हे मराठवाड्याच्या मध्यभागी असलेले एक ऐतिहासिक शहर आहे, आणि बीड जिल्ह्याचे मुख्यालय देखील आहे. बिंदुसरा नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले हे शहर प्राचीन काळापासून विविध ऐतिहासिक घटनांचे साक्षीदार आहे.
बीड जिल्ह्याच्या प्राचीन इतिहासाचा काही उल्लेख पुराणांत आढळतो, तसेच शहरातील जटाशंकर मंदिरासंबंधी रामायणकालीन कथाही लोकश्रुतींमध्ये प्रचलित आहेत. बीड जिल्ह्याच्या इतिहासाचे लिखित दस्तऐवज इ.स. चौथ्या शतकापासून उपलब्ध आहेत.
पुराणांतून बीड नगरीला दुर्गावती आणि नंतर चलनी असे नाव होते असे सांगितले जाते. चालुक्य घराण्याच्या राजा विक्रमादित्याच्या भगिनी चंपावतीने या शहराचा ताबा घेतल्यावर या नगरीचे नामकरण ‘चंपावती नगर’ असे केले होते. कालांतराने यादवांच्या राज्यात या प्रदेशावर अलाउद्दीन खिलजीने आक्रमण केले, आणि नंतर तुघलकाच्या काळात या शहराचे नाव ‘बीड’ असे पडले.
त्यानंतर हा प्रदेश बहमनी सत्तेखाली गेला, आणि नंतर निजामशाहीत समाविष्ट झाला. मराठ्यांच्या काळात राक्षसभुवन व खर्डा येथे झालेल्या महत्त्वपूर्ण लढायांनंतर हा भाग मराठ्यांच्या ताब्यात आला.
पण मराठी सत्तेच्या अस्तानंतर पुन्हा हा प्रदेश निजामी राजवटीखाली गेला आणि भारत स्वतंत्र होईपर्यंत हैदराबाद संस्थानाचा भाग बनून राहिला. बीड शहरातील कंकालेश्वर, बटेश्वर, खंडोबा व खारी ही प्राचीन मंदिरे या शहराच्या इतिहासाची साक्ष देतात.
बीड शहराच्या पूर्व बाजूस एक लहानशी टेकडी असून त्यावर घनदाट वनराईत पूर्वाभिमुख खंडोबाचे मंदिर आहे. या मंदिराची रचना अद्वितीय आहे, आणि त्यात दगडांवर आधारलेले बांधकाम दिसते. मंदिरात बाराखांबी असलेला सभामंडप आहे, ज्याच्या पूर्व दिशेला मुख्य प्रवेशद्वार असून, उत्तर आणि दक्षिण दिशेला आणखी दोन प्रवेशद्वारे आहेत.
गर्भगृहातील मूर्तीमध्ये खंडोबा घोड्यावर बसलेले असून, त्याच्या हातात तलवार आहे, तर बाजूस म्हाळसा देवीची दगडी मूर्ती आहे. गर्भगृहाच्या शिखरावर सुंदर कोरीवकाम आहे, ज्यामध्ये विविध प्राणी आणि देवता कोरलेल्या दिसतात.
हे मंदिर त्याच्या स्थापत्य कलेसाठी प्रसिद्ध आहे. मराठ्यांच्या काळात बांधले गेलेल्या या मंदिराच्या परिसरात सहा मजली उंच दीपमाळा आहेत, ज्या पारंपरिक चुन्यामध्ये बांधलेल्या आहेत.
काहींच्या मते हे मंदिर सुलतानजी निबाळकर या जहागीरदाराने बांधले, तर इतरांच्या मते महादजी शिंदे यांनी हे मंदिर बांधले असल्याचे मानले जाते. महाराष्ट्र राज्य पुरातत्व खात्याने हे मंदिर संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केले असून, त्याचे जतन आणि संवर्धनाचे काम सुरू आहे.