kedareshwar-tirtakshetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
धर्मापुरी गावाजवळ बीड जिल्ह्यात स्थित केदारेश्वर मंदिर हे एक मध्ययुगीन शिवमंदिर आहे, ज्याचे स्थापत्य चालुक्य शैलीत करण्यात आले आहे.
मराठवाडा क्षेत्र प्राचीन शिल्प स्थापत्यकलेने समृद्ध आहे, आणि या ऐतिहासिक अवशेषांचा अभ्यास करत असताना या क्षेत्राचे महत्त्व नाकारता येत नाही. आजही मराठवाड्यात विविध ऐतिहासिक चिन्हे व अवशेष पसरलेले आहेत. सातवाहन काळापासून यादव काळापर्यंत, येथे अनेक भव्य शिल्प स्थापत्य रचनांची निर्मिती झाली. सातवाहन राज्याने या प्रदेशावर सर्वप्रथम राज्य केले, आणि त्यांच्या राजधानीची प्रतिष्ठाननगरी प्रख्यात होती. या नगरीला भव्य बाजारपेठांनी सजवले होते, ज्यामुळे ती नेहमीच गजबजलेली व समृद्ध होती.
धर्मापुरीतील केदारेश्वर तीर्थक्षेत्रात आजपावेतो तीन कानडी आणि एक नागरी शिलालेख उपलब्ध आहेत. नागरी शिलालेखाचे वाचन पुरातत्त्व विभागाच्या वतीने डॉ. वि. भी. कोलते यांनी केले. हा शिलालेख संस्कृत भाषेत कोरलेला असून, त्यामध्ये ‘शके संवत १०५६ आनंदसंवत्सांतर्गत आषाढ वदी १५ सोमवारी’ हा कालगणना दिलेला आहे.
इसवीसनाच्या दृष्टिकोनातून, त्या दिवशीची तारीख २३ जुलै ११३४ आणि दिन सोमवार होता. या शिलालेखात श्रीपती नावाच्या व्यक्तीने धर्मापुरीत मुरारीचा मठ स्थापन केल्याचा उल्लेख आहे.
तथापि, त्या काळात प्रशासनाच्या सुविधा साधण्यासाठी राज्यातील विभाग आणि उपविभाग यांचे पुनर्रचन करण्यात येत होते.
तीर्थक्षेत्र केदारेश्वर – मंदिर
केदारेश्वर मंदिर गावापासून सुमारे १ किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. या मंदिराची संपूर्ण वास्तू ५७ × ४८ फूट आकाराची असून, महीमंडप अत्यंत विशाल आणि भव्य आहे. या मंडपातील १६ खांब अत्यंत कल्पकतेने उभारलेले आहेत. महामंडपातील ९ × ९ × ६ फूट आकाराच्या चौथर्यावरील रंगशिळा दृष्टीला आकर्षित करणारी आहे. रंगशिळेच्या चारही कोपऱ्यात प्रचंड शिल्पांकीत खांब आहेत.
रंगशिळेच्या छतावर कीर्तीमुख, सप्तमातृका, वराह यांसारख्या मोहक शिल्पांची सजावट आहे. रंगशिळेच्या छताच्या मध्यभागी पूर्ण विकसित कमळाचे शिल्प आहे. या छताचा प्रत्येक इंच भौमितिक आकृत्या आणि लतापल्लवींच्या गुंफणीने सजवलेला आहे.
मंदिराचे प्रमुख भाग म्हणजे मुखमंडप, महामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह आहेत. देवालयाच्या अर्धभिंतीवर गजथर आणि नरथराचे शिल्पप्रकार दिसतात. गर्भगृहाच्या द्वारपट्टीवर पाच शिल्पपट्टीका विविध भौमितिक आकारांत शिल्पित केलेल्या आहेत. उंबरठ्यावर विशाल कीर्तीमुखाचे शिल्प आहे. गर्भगृह १० × १० फूट आकाराचे असून, विशिष्ट भौमितिक आकृत्यांच्या आधारावर गर्भगृहाचे सपाट छत उभारलेले आहे.
तीर्थक्षेत्र केदारेश्वर – मंदिरावरील शिल्पे व पत्रलेखिका
देवाच्या शिल्पे-
केदारेश्वर मंदिराच्या बाह्यभिंतीवरच्या शिल्पे हे मंदिराचे मुख्य कलावैभव दर्शवतात. बाह्यभिंतीच्या तारकाकृती आकारामुळे या भिंती आकर्षक आणि प्रभावशाली दिसतात. या भिंतीचे जोते उंच आणि भव्य आहेत, ज्यावर नरथराची रचना देखील शिल्पकाराने केली आहे. भिंतीच्या कटीप्रदेशावर असंख्य मूर्त्या अत्यंत कल्पकतेने कोरलेली आहेत. प्रत्येक शिल्पात जीवनाची आणि गतिमानतेची अनुभूती मिळते.
नृसिंह व वामन अवताराच्या शिल्पांमध्ये यथार्थपणे अवताराची मोहकता व्यक्त केली आहे. वामन अवताराचे शिल्प असलेली एक प्रचंड शिळा देवालयाच्या भिंतीतून कोसळून बाजूला पडलेली दिसते, जी दुर्लक्षित आणि दुरावस्थेत आहे.
देवालयाच्या उत्तरेकडील देवकोष्टात केशव, पश्चिमेकडील देवकोष्टात वासुदेव आणि दक्षिणेकडील देवकोष्टात नृसिंह यांची प्रतिमा स्थित आहे.
देवळाच्या मंडोवरावरील शिल्पावळीमध्ये भगवान विष्णूच्या केशवांनी २४ मूर्तीप्रकारांची सुरेख प्रतिमा आढळते. वामन अवताराच्या शिल्पातील वामन द्विभूजी असून त्याचा उजवा हात भग्न झालेला आहे. वामनाच्या डोक्यावर अधोमुष्क असलेली शिल्पे आणि समोरचा स्थानक बळीराजा वामनाला जलदान करीत आहे.
सौंदर्य शिल्पे-
महाराष्ट्राच्या शिल्पवैभवात योगदान देणाऱ्या अनेक सौंदर्यशिल्पांचा अविष्कार केदारेश्वर मंदिरात झाला आहे. यातील एका पत्रलेखिकेचे शिल्प अत्यंत सुंदर आहे, ज्यामध्ये एक मोहक अप्सरा पाठमोरी उभी राहून शिलालेख लिहीत आहे. तिच्या शिल्परचनेची कल्पना अत्यंत काव्यमय आहे. पाचव्या ओळीवर हात थांबलेला असून, शिल्पकाराने या क्षणाला उत्कृष्ट कलासामर्थ्याने पकडले आहे.
दुसऱ्या शिल्पात एक मुलायम देहकांतीची अप्सरा स्वतःच्या वस्त्राचे व्यवस्थित करण्यात मग्न आहे. तिचे वस्त्र खाली घसरत आहे आणि ती ते दोन्ही हातांनी मांड्यांमध्ये पकडण्याचा प्रयत्न करीत आहे, तर एक मर्कट तिचे वस्त्र ओढण्याचा वात्रटपणा करीत आहे.
अन्य एका शिल्पात सौंदर्यवतीच्या एका हातात आम्रडहाळी आहे, तर दुसऱ्या हातावरील एक खट्याळ पोपट आपल्या चोचने त्या फळाऐवजी सौंदर्यवतीच्या उरोजावर घसवले आहे.
येथे कुंकुमतिलक लावणारी लावण्यवती एक दर्पणात आपला चेहरा न्याहाळत आहे. एक सौंदर्यवतीच्या कमरालाही नागाचा विळखा आहे आणि नाभीजवळ विंचू दाखवलेला आहे.