kashi-vishwanath-tirtakshetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
तीर्थक्षेत्र काशी, ज्याला वाराणसी किंवा बनारस म्हणूनही ओळखले जाते, हे उत्तर प्रदेशातील एक पवित्र शहर आहे. असी आणि वरुणा या दोन नद्यांच्या संगमावर वसलेल्या या शहराला ‘वाराणसी’ हे नाव प्राप्त झाले. हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र तीर्थक्षेत्रांपैकी एक म्हणून काशीला मान्यता आहे. या शहराला बनारस, काशी, अविमुक्त (शंकराच्या वास्तव्यामुळे), आनंदकानन/आनंदवन (शंकराला आनंद देणारे वन), तपःस्थली, महास्मशान, मुक्तिक्षेत्र, रुद्रावास (रुद्राचे निवासस्थान), श्रीशिवपुरी अशा विविध नावांनी ओळखले जाते.
काशीतील काशी विश्वेश्वर हे ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे आणि त्याचे धार्मिक महत्त्व अत्यंत मोठे आहे. वाराणसी गंगा नदीच्या पश्चिम किनाऱ्यावर वसलेले असून, हे जगातील सर्वात प्राचीन शहरांपैकी एक मानले जाते. हे शहर वाराणसी जिल्ह्याचे प्रशासकीय केंद्र आहे आणि गंगा नदीच्या तीरावर वसलेले असल्यामुळे याचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. असे मानले जाते की महाभारत युद्धात पांडवांसाठी लढणाऱ्या काशी राजाने या शहराची स्थापना केली, त्यामुळे यास ‘काशी’ किंवा ‘काशिका’ असे नाव मिळाले.
वाराणसीच्या पवित्रतेमुळे येथे दरवर्षी लाखो भाविक येऊन गंगा स्नान, धार्मिक विधी आणि मुक्तीच्या शोधासाठी येतात. काशीला ‘मुक्तिक्षेत्र’ म्हणून ओळखले जाते कारण येथे मृत्यू झालेल्या व्यक्तींना मोक्ष प्राप्त होतो, अशी धारणा आहे. त्यामुळे काशी हे केवळ ऐतिहासिक आणि धार्मिक केंद्र नसून भारतीय संस्कृतीतील अत्यंत महत्त्वाचे शहर आहे.
काशीमध्ये गंगा नदीच्या किनाऱ्यावर बांधलेले घाट शहराचे महत्त्वपूर्ण धार्मिक आणि सांस्कृतिक अंग आहेत. यामध्ये विविध नावांनी ओळखले जाणारे घाट असतात, जे त्यांच्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वामुळे प्रसिद्ध आहेत. या घाटांमध्ये अमरोहा घाट (अमरावगिरी किंवा बाउली घाट), असी घाट, अहिल्याबाई घाट, माता आनंदमयी घाट, कर्नाटक घाट यांचा समावेश आहे. केदार घाट, खिडकी घाट, खोरी घाट, गंगामहाल घाट (भाग १ आणि २), गणेश घाट, गुलेरिया घाट (मूळ), आणि नया गुलेरिया घाट हे देखील इथे आढळतात.
याशिवाय गोल घाट, चेतसिंग घाट, चौकी घाट, चौसत्ती घाट, जलासेम (जलाशायी) घाट, जातरा घाट यांचा उल्लेख केला जातो. जानकी घाट, जैन घाट, तुलसी घाट, तेलियानाला घाट, त्रिपुरभैरवी घाट, त्रिलोचन घाट, दरभंगा घाट, दशाश्वमेध घाट, दांडी घाट, दिग्पतिया घाट हे घाटही गंगाकिनारी बांधले गेले आहेत आणि त्यांचे स्थानिक आणि धार्मिक महत्त्व मोठे आहे.
काशी विश्वनाथ मंदिराच्या इतिहासाचा विचार केला तर, स्कंद पुराणात इ.स.पूर्व ५०० ते ९०० या कालावधीत काशीचे महत्त्व स्पष्ट करण्यात आले आहे. त्या काशीखंडात वाराणसी परिसरातील शैव मंदिरांचा उल्लेख आहे. काशी विश्वनाथ मंदिर हे प्राचीन काळापासून अस्तित्वात होते, परंतु क्रूर आक्रमक कुतुबुद्दीन ऐबक याने हे मंदिर उद्ध्वस्त केले. त्याच ठिकाणी नंतर एक मशीद उभारण्यात आली. बऱ्याच वर्षे दुर्लक्षित राहिलेल्या आणि मुस्लिम आक्रमणांच्या ध्वस्ततेतून बाहेर येऊन, अकबराच्या काळात राजा तोरडमल यांनी हे मंदिर पुन्हा बांधले. तथापि, औरंगजेबने हे मंदिर पुन्हा पाडून टाकले.
अनेक शतकांनंतर अहिल्याबाई होळकर यांनी काशी विश्वनाथ मंदिर पुन्हा बांधले आणि महाराजा रणजितसिंग यांनी मंदिराच्या मुख्य शिखरावर सोन्याचा मुलामा चढविला. परंतु, हा मुलामा मुस्लिम आक्रमकांनी लुटून नेला. काशीच्या ऐतिहासिक महत्त्वाचे एक उदाहरण म्हणजे सवाई जयसिंग यांनी इ.स. १७३७ मध्ये बनारसमधील मानमंदिर येथे वेधशाळा उभारली होती, ज्यामुळे येथे विज्ञानाच्या क्षेत्रातही योगदान देण्यात आले.
१६व्या शतकात संत एकनाथांनी या पवित्र स्थळावर “एकनाथी भागवत” हा महान ग्रंथ लिहिला होता, ज्यामुळे वारकरी संप्रदायाला एक नवा मार्गदर्शक ग्रंथ प्राप्त झाला. येथे १७९१ साली भारतातील पहिले गव्हर्नमेंट संस्कृत कॉलेज स्थापन करण्यात आले, ज्यात पारंपरिक आणि आधुनिक खगोलशास्त्राचा अभ्यास केला जात असे. आज बनारस हिंदू विद्यापीठ हे या परिसरातील एक प्रतिष्ठित शैक्षणिक केंद्र आहे.
काशीतील घाटांच्या यादीत दुर्गा घाट, नंदेश्वर घाट, नारद घाट, निरंजनी घाट, निषाद घाट, नेपाळी घाट, पंचअग्नी अखाडा घाट, पंचकोट घाट, पंचगंगा घाट, पांडे घाट, प्रभू घाट, प्रयाग घाट, प्रल्हाद घाट, फुटा घाट, बद्रीनारायण घाट, बाजीराव घाट, बुंदी परकोट घाट, ब्रह्मा घाट, भदैनी घाट, भैसासुर घाट, भोसले घाट, मंगलागौरी घाट, मनकर्णिका घाट, मनमंदिर घाट, महानिर्वाणी घाट, मानससरोवर घाट, मीर घाट, मुनशी घाट, मेहता घाट, राजा घाट, राजा ग्वाल्हेर घाट, राजेंद्रप्रसाद घाट, राणा महाल घाट, राणी घाट, राम घाट, रावण घाट, ललिता घाट, लाल घाट, वत्सराज घाट, विजयनगर घाट, वेणीमाधव घाट, शाक्य घाट, शिवाला घाट, शीतला घाट, संकट घाट, सर्वेश्वर घाट, सिंदिया घाट, सोमेश्वर घाट, हनुमान घाट, जुना हनुमान घाट, हनुमानगारदी घाट आणि हरिश्चंद्र घाट या घाटांचा समावेश आहे.
हे घाट धार्मिक महत्त्वामुळे पवित्र मानले जातात आणि भाविकांना येथे मोठ्या श्रद्धेने स्नान, पूजा आणि धार्मिक विधी पार पाडण्यासाठी आकर्षित करतात.
काशी विश्वनाथ मंदिर-
काशी हे शहर आपल्या धार्मिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वासाठी ओळखले जाते. येथे सुमारे १६५४ मंदिरे आहेत, ज्यामुळे या शहराला “मंदिरांचे शहर” असेही म्हटले जाते. यातील सर्वात महत्त्वाचे आणि प्रसिद्ध मंदिर म्हणजे काशी विश्वनाथ मंदिर आहे, ज्याचे मोठे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे. या मंदिरात शिवलिंगाची प्रतिष्ठापना असून, येथे दररोज हजारो भाविक शिवपूजनासाठी येतात.
इतर माहिती-
“काश्यां तु मरणमुक्तिः” या वचनानुसार, काशीमध्ये प्राण सोडणाऱ्या जीवाला मोक्ष प्राप्त होतो, असा लोकांचा समज आहे. त्यामुळे येथे शेवटचा श्वास घेण्यासाठी अनेक जण इच्छाशक्तीने येतात. काशी, गया आणि प्रयाग या त्रिस्थळी यात्रेचा महत्त्वपूर्ण रिवाज आहे, ज्यामुळे हा धार्मिक प्रवास आध्यात्मिक उन्नतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो.
भूगोल–
काशी हे फक्त गंगा नदीच्या किनाऱ्यालाच वसलेले नाही, तर यमुनाही त्याच्या पवित्र जलमिश्रणात सामील आहे. तसेच, सरस्वती, किरणा, आणि धूतपापा या नद्याही येथे एकत्र येऊन पंचगंगा तयार करतात, ज्यामुळे हे ठिकाण विशेष पवित्र मानले जाते.
संस्कृती-
काशीच्या सांस्कृतिक जीवनात संत, कवी, आणि धार्मिक विचारवंतांचा मोठा सहभाग आहे. संत कबीर, रविदास, आणि “रामचरितमानस” लिहिणारे तुलसीदास हे या भूमीतच राहिले होते. तसंच, १५व्या शतकात कुळुका भट्ट यांनी येथे “मनुस्मृती” हा ग्रंथ लिहिला होता. वाराणसी हे ज्ञान आणि साहित्याच्या दृष्टीने एक प्रतिष्ठित केंद्र राहिले आहे. येथे प्रकाशित होणारे वर्तमानपत्रे आणि जर्नल्स त्याच सांस्कृतिक महत्त्वाचे उदाहरण आहेत. १९२० साली येथे सुरू झालेल्या “आज” या हिंदी भाषेच्या वृत्तपत्राने राष्ट्रवादी विचारांना चालना दिली आणि भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसच्या विचारांचे प्रचारक बनले.
कला-
काशी हे कला आणि शिल्पकलेचे देखील एक महत्त्वाचे केंद्र आहे. प्राचीन काळापासून येथे विविध शिल्पकलेचे आणि चित्रकलेचे विकसित केंद्र आहे. ब्रिटिश राजवटीच्या काळातील लष्करी छावणीच्या स्मशानभूमीचे काशीतील कलांमध्ये महत्त्व आहे. वाराणसीच्या पारंपरिक कलाकृती आजही जगभरात प्रसिद्ध आहेत.
संगीत-
प्राचीन आख्यायिकेनुसार, शिव यांना संगीत आणि नृत्य प्रकारांचे श्रेय दिले जाते. शिव हे नटराज म्हणून ओळखले जातात आणि त्यांच्यामुळे संगीत आणि नृत्याची परंपरा पुढे आली, असा समज आहे. भक्ती चळवळीच्या काळात वाराणसी संगीत क्षेत्रात महत्वाचे केंद्र बनले, आणि येथे सूरदास, कबीर, रविदास, मीरा, आणि तुलसीदास यांच्या काव्याने आणि संगीताने या भूमीला समृद्ध केले.
सण-
महा शिवरात्री हा काशीतील सर्वात मोठा सण मानला जातो. या दिवशी महामृत्युंजय मंदिरापासून काशी विश्वनाथ मंदिरापर्यंत शिवाची भव्य मिरवणूक काढली जाते. हनुमान जयंती (मार्च-एप्रिल) या उत्सवाच्यादिवशी विशेष पूजा, आरती आणि मिरवणुका आयोजित केल्या जातात. याशिवाय, १९२३ पासून मंदिराच्या वतीने आयोजित करण्यात येणारा पाच दिवसीय संगीत मोचन समारंभ हा शास्त्रीय संगीत व नृत्य क्षेत्रातील एक महत्त्वाचा कार्यक्रम आहे, ज्यामध्ये संपूर्ण भारतातील प्रमुख कलाकारांना सादरीकरणासाठी आमंत्रित केले जाते.
रामलीला उत्सव-
काशी नरेश यांच्या देखरेखीखाली रामनगर येथे ३१ दिवस चालणारी भव्य रामलीला सादर केली जाते. ही परंपरा इ.स. १८३० मध्ये उदित नारायण सिंह यांनी सुरू केली होती, जी आजही तितक्याच उत्साहाने साजरी होते.