kanifnath-maharaj-charitra
|| कानिफनाथ महाराज चरित्र ||
गर्भगिरी पर्वताच्या मढी गावाजवळील एका खोलीत, घाटशिरस परिसरात, श्री आदिनाथ वृद्धेश्वराच्या रूपात वास्तव्य करतात. या वृद्धेश्वरापासून पूर्वेला सुमारे ५ किलोमीटर अंतरावर सावरगावाजवळ श्री मच्छिंद्रनाथांचे स्थान आहे, तर मच्छिंद्रनाथांपासून उत्तरेला ५ किलोमीटर अंतरावर मढी गावात, एका उंच टेकडीवर श्री कानिफनाथ विराजमान आहेत.
श्री नऊ नारायणांनी श्रीकृष्णाच्या आज्ञेनुसार नाथांच्या विविध रूपांत अवतार धारण केले. त्यापैकी श्री प्रबुद्ध नारायणाने हिमालयातील एका हत्तीच्या कानात जन्म घेतला, म्हणून त्यांना “कानिफनाथ” हे नाव मिळाले. या नावामागील कथा अशी आहे की, हत्तीच्या कानातून त्यांचा अवतार झाला, आणि त्यामुळे त्यांचे नाव “कानिफ” असे पडले.
कानिफनाथांनी दीर्घकाळ नाथ संप्रदायाचे कार्य केले. त्यांनी धर्म आणि संस्कृतीचे जतन केले आणि हिमालयापासून दक्षिणेकडे प्रवास करत अहमदनगर जिल्ह्यातील मढी गावात पोहोचले. तिथे त्यांनी फाल्गुन वद्य पंचमी (रंगपंचमी) या शुभ दिवशी संजीवनी समाधी घेतली. मढीतील कानिफनाथांचे मंदिर एका भव्य टेकडीवर वसलेले आहे, जे एखाद्या किल्ल्यासारखे दिसते. या ठिकाणाची ऐतिहासिक कथा रंजक आहे.
जेव्हा राणी येसूबाई आणि युवराज शाहू महाराज (पहिले) मुघलांच्या घेरावात अडकले होते, तेव्हा राणी येसूबाईंनी कानिफनाथांना नवस केला, “जर माझ्या शाहुराजांची पाच दिवसांत सुटका झाली, तर मी गडावर सभामंडप, नगारखाना यांचे बांधकाम करेन आणि पितळी घोडा अर्पण करेन.” भक्तांची ही हाक कानिफनाथांनी ऐकली आणि पाच दिवसांतच राणी येसूबाई आणि शाहू महाराजांची सुखरूप सुटका झाली. नवस पूर्ण करण्यासाठी शाहू महाराजांच्या आज्ञेनुसार, बडोद्याचे सरदार पिलाजी गायकवाड यांनी आपला कारभारी चिमाजी सावंत याला मढीला पाठवले.
त्याने तिथे भव्य प्रवेशद्वार, नगारखाना, सभामंडप आणि पाण्यासाठी गौतमी बारव बांधली. तसेच, फाल्गुन वद्य पंचमीला होणाऱ्या यात्रेची व्यवस्था आणि वैदिक पद्धतीने पूजा व्हावी म्हणून शाहू महाराजांनी १७४३ मध्ये पैठण येथील वेदशास्त्रसंपन्न ब्राह्मण गंगाराम दीक्षित उपनाम चौधरी काशीकर यांना सनद दिली. या ऐतिहासिक पुराव्यावरून मराठ्यांनी नाथांच्या समाधीस्थानावर वैदिक परंपरा जपल्याचे दिसते. मंदिरातील पितळी घोडा आणि नेहमी तेवणारा नंदादीप मराठ्यांचे प्रसिद्ध सरदार कान्होजी आंग्रे आणि त्यांचा पुत्र बापूराव आंग्रे यांनी अर्पण केला आहे. अशा रीतीने कानिफनाथ गडाला ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त झाले.
मंदिराची रचना आणि वैशिष्ट्ये:
कानिफनाथ गडाच्या मुख्य गाभाऱ्यात नाथांची पवित्र संजीवनी समाधी आहे. सभामंडपात एका बाजूस नाथांचे गादीघर आहे, जिथे ते विश्रांती घ्यायचे. समोर एक होमकुंड आहे. गादीघराशेजारी पूर्वेला भगवान विष्णूचे मंदिर आहे, जिथली मूर्ती इतकी सुंदर आहे की, ती अन्यत्र कुठेही आढळत नाही.
त्या मूर्तीतून मोहनीरूपातील विष्णू अवतरल्याचा भास होतो. मंदिराशेजारी हनुमंतरायाची मूर्ती आहे, जी भक्तांना प्रभुकार्यासाठी सतत सज्ज राहण्याचा संदेश देते. दक्षिणेला नवनाथांचे सर्वात मोठे गुरुबंधू मच्छिंद्रनाथांचे मंदिर आहे, जिथून गर्भगिरी पर्वतावरील त्यांचे मंदिर दिसते. पश्चिमेला विठ्ठल-रखुमाईचे मंदिर आहे, आणि त्याखाली भुयारी मार्गाने जाणारे साधनामंदिर आहे
हे साधनामंदिर प्राचीन स्थापत्यकलेतील उत्कृष्ट नमुना आहे. तिथे शिवलिंग आणि नंदी आहे, आणि खिडकीतून थंड हवा येते, तसेच गावाचा पश्चिम भाग दिसतो. विठ्ठल मंदिराच्या उत्तरेला नवनाथांचे मंदिर आणि पारायण स्थळ आहे. समाधी मंदिराच्या उत्तरेला भवानीमातेचे मंदिर आहे, जिथे डाळींबाचे झाड आहे. भक्त त्याला डाळीबाईच्या नावाने संबोधतात आणि नवसासाठी धागा बांधतात. कानिफनाथ आजही भक्तांचे नवस पूर्ण करतात.
मुख्य समाधी मंदिरात नाथांची संगमरवरी मूर्ती, पितळी घोडा आणि दत्तात्रेयाची मूर्ती आहे. गडावर नगारखाना, बारदारी, भव्य सभामंडप, पाण्याची टाकी आणि मंदिरावरील प्रचंड कळस यांचे आकर्षण आहे. कळसावर शंकराचा त्रिशूल असून, यात्रेत भक्त त्याला काठ्या लावून आनंद साजरा करतात. मढी गावात हनुमंतराय, भैरवनाथ आणि दत्त यांची मंदिरे प्रसिद्ध आहेत. गावाच्या पूर्वेला पवनगिरी नदी वाहते, जिथे भक्त आवर्जून भेट देतात.
दक्षिणेला पाझर तलाव आहे, ज्याची अर्धी भिंत नैसर्गिक आहे. तिथे तुळजापूरच्या भवानीमातेचे मंदिर आहे. त्याशेजारी “लहान मायबा” नावाचे मच्छिंद्रनाथांचे छोटे मंदिर आहे. गावाच्या दक्षिणेला गर्भगिरीच्या रांगा आहेत, जिथे लेण्यार्डची दरी आहे. तिथे एक प्रचंड दगडी गोटा आहे, जिथे दरवर्षी गोवर्धन पूजा होते. या दरीत गोसाव्यांचा झरा आहे, जो दुष्काळातही आटत नाही. श्रावणात गर्भगिरी पर्वत निसर्गसौंदर्याने नटतो. गावात दोन छोट्या आणि एक मोठी बारव आहे.
कानिफनाथांची यात्रा:
फाल्गुन वद्य पंचमीला (रंगपंचमी) मढीला कानिफनाथांची भव्य यात्रा भरते. या यात्रेत महाराष्ट्र, राजस्थान, गुजरात आदी भागांतून १० ते २० लाख भाविक येतात. मढी हे अठरा पगड जातींचे पंढरपूर मानले जाते, जिथे भांडणांचा निवाडा होतो. पाडव्याच्या आधी फुलबागेतील बाजार आणि गाढवांचा बाजार प्रसिद्ध आहे. मढीची रेवडी प्रत्येकाची आवडती आहे. पाडव्याच्या पहाटे भक्त कावडीने पाणी आणून नाथांच्या समाधीला स्नान घालतात आणि धन्य होतात.
कसे पोहोचाल:
अहमदनगरहून पाथर्डी मार्गावरील निवडुंगे गाव ४२ किलोमीटर आहे, तिथून मढी ३ किलोमीटर अंतरावर आहे. पाथर्डीपासून मढी १२ किलोमीटर आहे. मढीपासून मच्छिंद्रनाथ ६ किलोमीटर, वृद्धेश्वर १२ किलोमीटर आणि मोहटा देवी २० किलोमीटर आहे. नगर आणि पाथर्डी बसस्थानकांतून रोज बसेस आहेत. अमावस्या, पौर्णिमेला आणि यात्रेसाठी जादा बसेस असतात. यात्रेत राज्यभरातून एसटी बसेसची सोय होते.
भक्तांची व्यवस्था:
कानिफनाथ गडाच्या पायथ्याशी ट्रस्टने भक्तांसाठी खोल्यांची सोय केली आहे. कानिफनाथ देवस्थान ट्रस्ट भक्तांची सेवा करण्यासाठी सज्ज आहे.
मढी येथे कानिफनाथांच्या संजीवनी समाधीला तेल लावण्याचा पारंपरिक विधी भक्तीभावाने संपन्न झाला. दुपारी ४ वाजता ग्रामस्थ आणि नाथभक्तांच्या उपस्थितीत पादुकांचा जलाभिषेक झाला. शंख आणि नगाऱ्यांच्या गजरात “श्री कानिफनाथ महाराज की जय” म्हणत नाथांना तेल लावले गेले. हा विधी यात्रेपूर्वीचा महत्त्वाचा मानला जातो.
तेल लावल्यानंतर गुढीपाडव्यापर्यंत मढी आणि निवडुंगे गावांत व्रतबंधने पाळली जातात. शेतीची कामे, विवाह, वास्तुशांती, गादीवर झोपणे, दाढी करणे, नवीन काम सुरू करणे, तळणे हे वर्ज्य असते. ही परंपरा वर्षानुवर्षे चालते, आणि सर्व ग्रामस्थ एकत्र तयारी करतात.
यात्रेचे वैशिष्ट्य:
होळी ते गुढीपाडवा या १५ दिवसांची ही यात्रा नाथ संप्रदायाचे आद्यस्थान आणि भटक्यांची पंढरी म्हणून प्रसिद्ध आहे. अठरा पगड जाती-धर्मांना येथे मान मिळतो, आणि ही यात्रा सर्वसमावेशकतेचे प्रतीक आहे.
