kamada-ekadashi
|| कामदा एकादशी ||
हिंदू पंचांगानुसार, शुक्ल पक्ष आणि कृष्ण पक्षात मिळून वर्षभरात २३ एकादशी व्रतांचे पालन केले जाते. यापैकी ‘कामदा एकादशी’ ही हिंदू दिनदर्शिकेतील पहिली एकादशी मानली जाते. ही एकादशी चैत्र महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील अकराव्या चंद्रदिनी येते आणि तिला ‘चैत्र शुक्ल एकादशी’ असेही म्हणतात. नवरात्र आणि रामनवमीनंतर साजरी होणारी ही एकादशी भक्तांसाठी विशेष महत्त्वाची आहे.
कामदा एकादशीची कथा:
प्राचीन कथेनुसार, पुंडरीक नावाचा एक सर्पराजा होता, ज्याच्या राज्यात अपार वैभव होते. या राज्यात अप्सरा, गंधर्व आणि किन्नर वास्तव्य करत होते. त्यापैकी ललिता नावाची एक सुंदर अप्सरा आणि तिचा पती ललित हे देखील तिथे राहत होते. ललित हा गंधर्व होता आणि नागराजाच्या दरबारात आपल्या गायन आणि नृत्याने सर्वांचे मनोरंजन करायचा. ललिता आणि ललित यांचे एकमेकांवर अगाध प्रेम होते, आणि ते नेहमी एकमेकांच्या सहवासात राहण्याचा प्रयत्न करायचे.
एकदा राजा पुंडरीकाने ललितला दरबारात गायन आणि नृत्य सादर करण्याचा आदेश दिला. गाताना आणि नृत्य करताना ललितचे मन आपल्या पत्नी ललिताकडे गेले आणि त्याच्या सादरीकरणात चूक झाली. त्या वेळी दरबारात उपस्थित असलेल्या कर्कोटक नावाच्या सर्पदेवतेने ही चूक पुंडरीकाच्या नजरेस आणून दिली. यामुळे संतापलेल्या पुंडरीकाने ललितला राक्षस बनण्याचा शाप दिला. शापामुळे ललित एक भयंकर राक्षस बनला, आणि त्याचे रूप पाहून ललिता अत्यंत दुःखी झाली. आपल्या पतीला पुन्हा मूळ रूपात आणण्यासाठी तिने अनेक उपाय शोधण्यास सुरुवात केली.
शेवटी एका तपस्वी ऋषीने ललिताला ‘कामदा एकादशी’चे व्रत करण्याचा सल्ला दिला. ललिताने ऋषींच्या आश्रमात जाऊन हे व्रत श्रद्धेने पूर्ण केले आणि त्याचे सर्व पुण्य आपल्या पतीला अर्पण केले. या व्रताच्या प्रभावामुळे ललितचा शाप नष्ट झाला आणि तो पुन्हा आपल्या सुंदर गंधर्व रूपात परत आला. ही कथा कामदा एकादशीच्या सामर्थ्याचे द्योतक आहे.
कामदा एकादशीचे महत्त्व:
कामदा एकादशीचा उपवास भगवान विष्णूंच्या श्रीकृष्ण अवताराला समर्पित आहे. पुराणांनुसार, हे व्रत करणाऱ्या भक्तांना जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्ती मिळते आणि मोक्षाचा मार्ग सापडतो. या व्रतामुळे शाप, पाप आणि जीवनातील अडचणींपासून संरक्षण मिळते. विशेष म्हणजे, ज्या दांपत्यांना संतानप्राप्तीची इच्छा आहे, त्यांच्यासाठी हे व्रत फलदायी मानले जाते. अशी श्रद्धा आहे की, अशा जोडप्यांनी ‘संतान गोपाल मंत्र’ाचा जप करावा आणि भगवंतांना पिवळ्या रंगाची फुले व फळे अर्पण करावीत.
पूजा आणि व्रताची पद्धत:
कामदा एकादशीच्या व्रताची तयारी दशमीपासूनच सुरू होते. दशमीच्या दिवशी भक्तांनी सूर्यास्तापूर्वी एकदाच सात्त्विक भोजन करावे. एकादशीच्या दिवशी सकाळी लवकर उठून स्नान करावे, घरात दिवा लावावा, धूप आणि चंदनाचा सुगंध पसरवावा आणि भगवान विष्णूंना फुले, दूधापासून बनलेले पदार्थ, फळे आणि सुकामेवा अर्पण करावा. या दिवशी व्रतकथा ऐकावी आणि मंत्रजप करावा. भक्तांनी ‘विष्णुसहस्रनाम’ पठण करणेही शुभ मानले जाते. संपूर्ण दिवस फलाहार करून मन शुद्ध ठेवावे आणि भक्तीभावाने व्रत पूर्ण करावे.
कामदा एकादशी हे व्रत म्हणजे केवळ उपवास नव्हे, तर जीवनातील दुःख आणि पापांपासून मुक्ती मिळवण्याचा एक आध्यात्मिक मार्ग आहे.
