तीर्थक्षेत्र

कोल्हापूरच्या वायव्य दिशेला १४.४८ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या ज्योतिबाच्या डोंगरावर प्रसिद्ध ज्योतिबाचे मंदिर स्थित आहे. ज्योतिबाला केदारेश्वर किंवा केदारलिंग म्हणूनही ओळखले जाते. डोंगराच्या या भागाला “वाडी रत्नागिरी” असे म्हणतात.

सह्याद्री पर्वतरांगांच्या एका फाट्याचा हा विस्तार असून, पन्हाळा पासून कृष्णेपर्यंत गेलेल्या या पर्वतावर हे दैवी स्थान आहे. या शंखाकृती हत्तीच्या सोंडेसारख्या डोंगरावर सुमारे एक हजार फूट उंचीवर असलेल्या सपाट पठारावर ज्योतिबा मंदिर व त्याचे गाव वसलेले आहे. ज्योतिबा या देवतेला सूर्य आणि शिव यांच्या रूपात पाहिले जाते.

jyotiba-kolhapur

ज्योतिबाच्या डोंगरावर तीन मुख्य देवळे आहेत, जी केदारेश्वर-केदारलिंगाच्या अवतारांशी संबंधित आहेत. येथे केदारलिंग, केदारेश्वर आणि रामलिंग या देवतांची मंदिरे आहेत, ज्यांची प्रतिष्ठा प्राचीन काळापासून आहे.

ज्योतिबाच्या अवताराबद्दल एक पौराणिक कथा आहे. प्राचीन काळी कोल्हापूर परिसरात दैत्यांनी भयाण अत्याचार माजवले होते. येथील लोक हे त्रास सहन करू शकत नव्हते.

कोल्हापूरच्या अंबाबाईलाही या राक्षसांनी त्रास देण्यास सुरुवात केली. लोकांना या संकटातून मुक्त करण्यासाठी अंबाबाईने केदारेश्वराची तपश्चर्या केली आणि त्याच्याकडे दुष्ट दैत्यांचा वध करण्याची विनंती केली. केदारेश्वराने त्यांची प्रार्थना ऐकून, या राक्षसांशी युद्ध करून रत्नासुराचा वध केला.

या विजयामुळेच हा डोंगर “वाडी रत्नागिरी” म्हणून ओळखला जाऊ लागला. राक्षसांचा पराभव झाल्यानंतर अंबाबाईने केदारेश्वराला प्रार्थना केली की, ‘पुन्हा असे संकट न येऊ दे, आणि तुझी कृपा माझ्यावर कायम राहू दे.’ या कारणास्तव, ज्योतिबाचे मंदिर कोल्हापूरच्या दिशेला दक्षिणाभिमुख बांधले गेले आहे.

ज्योतिबाच्या देवळाच्या रचनेबद्दल सांगायचे झाल्यास, मंदिराच्या प्रवेशद्वारात मराठा वास्तुशैलीचा ठसा असलेले भव्य दगडी द्वार पाहायला मिळते. या द्वारातून प्रवेश केल्यानंतर खाली उतरल्यावर तीन देवळांचा समूह दृष्टीस पडतो, ज्यात केदारलिंगाचे प्रमुख मंदिर मध्यभागी आहे.

या मूळ मंदिराच्या बांधकामाचा श्रेय संत नावजी ससे पाटील यांना दिले जाते. १७३० मध्ये राणोजीराव शिंदे यांनी या ठिकाणी सध्याचे भव्य मंदिर उभे केले. या देवळाचे शिखर ७७ फूट उंच असून, ते ५७ फूट लांब व ३७ फूट रुंद आहे.

मंदिराच्या शेजारी केदारेश्वराचे दुसरे मंदिर आहे, ज्याचे बांधकाम दौलतराव शिंदे यांनी १८०८ मध्ये केले. या मंदिराची लांबी ४८ फूट असून, शिखराची उंची ८९ फूट आहे.

या देवालयासमोर दोन नंदी आहेत. रामलिंगाचे मंदिर मालजी निकम यांनी १७८० मध्ये उभे केले. या मंदिराची लांबी १३ फूट असून, शिखर ४० फूट उंच आहे. चोपडाई देवीचे मंदिर १७५० मध्ये प्रीतिराव चव्हाण यांनी बांधले.

ज्योतिबाची मूर्ती काळ्या घोटीव पाषाणात तयार केलेली असून, तिचे चार हात आहेत. त्यांच्या हातात खड्ग, पानपात्र, डमरू आणि त्रिशूळ आहेत. मूर्तीच्या शेजारी शेषनाग आहे, तर मंदिराच्या बाहेर काळभैरवाचे रूप आहे. काळभैरवाला मान देऊनच ज्योतिबाचे दर्शन घेतले जाते. यमाई देवीची मूर्ती मंदिरात शेंदूर लेपलेल्या स्वरूपात आहे.

चैत्र पौर्णिमेच्या दिवशी ज्योतिबाच्या डोंगरावर एक भव्य जत्रा भरते. कर्नाटक, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र तसेच देशाच्या विविध भागांतून भाविक येथे मोठ्या संख्येने येतात. मिरवणुकीत सासनकाठ्या नाचवत, ढोल-ताशांच्या गजरात चांदीच्या मूर्तीची पालखी काढली जाते. यावेळी भक्तगण चांगभलेचा जयघोष करतात. या सोहळ्यात शेकडो सासनकाठ्या घेतल्या जातात. विशेष म्हणजे, या सासनकाठ्यांचा मान निनाम गावाच्या भक्तांना मिळतो.

ज्योतिबाच्या डोंगरावर असलेले हेमाडपंती पद्धतीचे हे मंदिर, यादव व मराठा स्थापत्यकलेच्या प्रभावाखाली आहे. मंदिराच्या शिखरावर रथपट्ट पद्धतीची नक्षी आहे. या मंदिराचे बांधकाम काळ्या बेसॉल्ट दगडाने केले गेले आहे. मंदिराच्या प्रांगणात उंच दगडी दीपमाळ पाहायला मिळतात, ज्या मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालतात.

ज्योतिबाला आग्नी, तेज आणि ज्ञानाचे प्रतीक मानले जाते. भक्तगणांसाठी ज्योतिबा हा श्रद्धेचा आधार आहे. ग्रामीण लोकगीतांमध्ये आणि ओव्यांमध्ये ज्योतिबाला मानाचे स्थान दिले जाते. ज्योतिबाच्या उत्सवात भक्तगण आस्था व भक्तिरसाने न्हालेल्या ओव्या गात असतात.