janmashtami
|| सण – जन्माष्टमी ||
श्रावण महिन्यातील कृष्ण पक्ष अष्टमीला, बुधवारी मध्यरात्री बारा वाजता, रोहिणी नक्षत्रावर भगवान श्रीकृष्णाचा जन्म झाला. देवकी आणि वासुदेव यांचा हा आठवा पुत्र होता. हा शुभदिवस श्रीकृष्ण जन्माष्टमी, गोकुळाष्टमी किंवा कृष्णजयंती म्हणून संपूर्ण भारतात मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. या दिवशी घरोघरी आणि मंदिरांमध्ये विशेष पूजा, भजन-कीर्तन आणि उत्सव आयोजित केले जातात.
श्रीकृष्णाला दूध, दही आणि लोणी यांसारखे पदार्थ प्रिय होते, त्यामुळे या दिवशी ‘दहीकाला’ तयार करून प्रसाद म्हणून वाटला जातो. दही, दूध, लोणी आणि इतर पदार्थ एकत्र कालवून तयार होणारा हा ‘काला’ श्रीकृष्णाचा आवडता पदार्थ मानला जातो.
हा सण संपूर्ण भारतात थाटामाटात साजरा होतो, विशेषतः गोकुळ, मथुरा, वृंदावन, द्वारका आणि जगन्नाथपुरी यांसारख्या श्रीकृष्णाशी निगडीत पवित्र स्थळी हा उत्सव भव्य स्वरूपात आयोजित केला जातो. जन्माष्टमीच्या दिवशी उपवास करण्याची प्रथा आहे. देवकी आणि कंस हे शूरसेनाचे भाऊ-बहीण होते.
देवकीचे लग्न वासुदेवाशी झाले होते. कंसाला एकदा भविष्यवाणी मिळाली की, देवकीच्या आठव्या मुलाच्या हातून त्याचा मृत्यू होईल. या भीतीने कंसाने देवकी आणि वासुदेव यांना तुरुंगात कैद केले आणि देवकीच्या प्रत्येक नवजात बालकाला जन्मताच क्रूरपणे मारून टाकले.
जेव्हा देवकीच्या आठव्या मुलाचा जन्म होणार होता, तेव्हा तिला एक दैवी दृष्टांत झाला की, तिच्या गर्भात एक तेजस्वी शक्ती प्रवेश करत आहे. कंसाने या मुलालाही मारण्याची पूर्ण तयारी केली होती. परंतु, जन्माष्टमीच्या रात्री, मुसळधार पावसात, जेव्हा सर्व पहारेकरी गाढ झोपेत होते, तेव्हा वासुदेवाने नवजात कृष्णाला वाचवण्याचा निर्णय घेतला. त्याने यमुना नदी ओलांडून मथुरेतील आपला मित्र नंद याच्या घरी कृष्णाला नेले.
तिथे यशोदेला नुकतीच एक कन्या झाली होती. वासुदेवाने आपला पुत्र कृष्ण यशोदेकडे सोपवला आणि तिची कन्या घेऊन परत तुरुंगात आला. कंसाने त्या कन्येला मारण्याचा प्रयत्न केला, परंतु ती दैवी शक्तीच्या रूपात आकाशात विलीन झाली आणि कंसाला सावध केले की, “तुझा काळ आता जवळ आला आहे.”
इकडे नंद आणि यशोदेच्या घरी श्रीकृष्ण वाढू लागला. वासुदेवाची दुसरी पत्नी रोहिणी यांचा पुत्र बलराम हा श्रीकृष्णाचा मोठा भाऊ होता. श्रीकृष्ण हा श्रीमंत कुटुंबात जन्मलेला असूनही गवळ्यांच्या साध्या मुलांमध्ये रमला. त्याने कधीच गरीब-श्रीमंत किंवा उच्च-नीच असा भेद केला नाही.
अर्जुन आणि सुदामा यांच्याबद्दल त्याला समान प्रेम आणि आपुलकी होती. तो आपल्या मित्रांसोबत दूध, दही आणि लोणी यांचा काला बनवून आनंदाने खात असे. या साध्या पण हृद्य कृतीतून त्याची सामाजिक एकतेची भावना दिसून येते.
श्रीकृष्णाला गोपाल, माधव, मुकुंद, मुरारी, मधुसूदन, श्रीहरी अशा अनेक नावांनी ओळखले जाते. ‘गोपाल’ या नावाचा अर्थ ‘गायींचे पालन करणारा’ असा आहे, जो त्याच्या गवळ्यांशी असलेल्या नात्याला दर्शवतो. श्रीकृष्ण हा पूर्णपुरुषोत्तम युगपुरुष होता, ज्याने भगवद्गीतेच्या माध्यमातून मानवाला जीवनाचे तत्त्वज्ञान दिले.
ज्या भारतीय संस्कृतीने मर्यादापुरुषोत्तम श्रीरामाला जन्म दिला, त्याच संस्कृतीने श्रीकृष्णासारख्या सामाजिक एकतेचे प्रतीक असलेल्या युगपुरुषालाही जन्म दिला. श्रीरामाकडून आपण वैयक्तिक नीतिमत्ता शिकतो, तर श्रीकृष्णाकडून सामाजिक समरसतेचे धडे घेतो.
श्रीकृष्णाची जन्मकथा आणि त्यांचे संपूर्ण जीवनच अद्भुत आहे. रामायणाच्या काळात यमुना नदीच्या दक्षिण किनारी मधुबन नावाचा सुपीक प्रदेश होता, जो आज मथुरा म्हणून ओळखला जातो. या प्रदेशावर श्रीरामाचा भाऊ शत्रुघ्न याने दीर्घकाळ राज्य केले. त्यानंतर यादव वंशाचे राज्य प्रस्थापित झाले. वासुदेव हे यादव वंशातीलच होते, आणि त्यांचा मुख्य व्यवसाय गायींचे पालन आणि दुग्धव्यवसाय होता.
जन्माष्टमी साजरी करण्याची पद्धत
जन्माष्टमीच्या दिवशी भक्त दिवसभर उपवास करतात आणि मध्यरात्री बारा वाजता पाळण्यातील बाळकृष्णाचा जन्म साजरा करतात. यानंतर प्रसाद घेऊन उपवास सोडला जातो किंवा दुसऱ्या दिवशी सकाळी दहीकाल्याचा प्रसाद घेऊन उपवासाची सांगता केली जाते. या दिवशी दहीहंडी फोडण्याची प्रथाही प्रसिद्ध आहे.
श्रीकृष्णाला दही आणि लोणी प्रिय होते, आणि तो आपल्या मित्रांसह उंच टांगलेल्या मटक्यातील दही-लोणी खाण्यासाठी मानवी मनोरे बनवत असे. या कथेपासून प्रेरित होऊन आजही दहीहंडी फोडण्याचा उत्साहपूर्ण खेळ खेळला जातो.
दहीकाला/गोपालकाला
दहीकाला हा श्रीकृष्णाच्या बालपणीच्या खट्याळ स्वभावाशी जोडलेला पदार्थ आहे. दही, दूध, लोणी आणि इतर पदार्थ एकत्र कालवून हा काला तयार केला जातो. श्रीकृष्ण आपल्या गवळी मित्रांसह गायी चारताना आपल्या शिदोऱ्या एकत्र करून हा काला बनवत आणि सर्वांना वाटून खात असे.
या परंपरेला अनुसरून जन्माष्टमीच्या दुसऱ्या दिवशी दहीकाला तयार केला जातो आणि प्रसाद म्हणून वाटला जातो. हा सण श्रीकृष्णाच्या खट्याळ आणि प्रेमळ स्वभावाची आठवण करून देतो, जो सर्वांना एकत्र आणून आनंदाने जगायला शिकवतो.
