holi
|| सण – होळी ||
होळी हा रंगांचा, आनंदाचा आणि नव्या सुरुवातीचा सण आहे, जो फाल्गुन महिन्यातील पौर्णिमेला मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. या दिवशी सर्वजण आपले जुने वैर, राग आणि मतभेद विसरून एकमेकांना रंग, गुलाल लावतात आणि प्रेमाचा, बंधुभावाचा संदेश पसरवतात. विशेषतः लहान मुले आणि तरुणांमध्ये या सणाबद्दल प्रचंड उत्साह असतो. होळीच्या रात्री होळी पेटवली जाते, आणि दुसऱ्या दिवशी रंगपंचमी साजरी केली जाते. हा सण केवळ रंग खेळण्यापुरता मर्यादित नसून, त्यामागे खोलवर रुजलेल्या पौराणिक आणि वैज्ञानिक कारणांचा समावेश आहे.
पौराणिक कथा: प्रल्हाद आणि होलिका
होळीच्या सणाशी जोडलेली सर्वात प्रसिद्ध कथा आहे राजा हिरण्यकश्यप आणि त्याचा पुत्र प्रल्हाद यांची. हिरण्यकश्यप हा स्वतःला सर्वशक्तिमान आणि देवापेक्षा श्रेष्ठ मानत असे. परंतु त्याचा पुत्र प्रल्हाद हा भगवान विष्णूचा परम भक्त होता. हिरण्यकश्यपाने प्रल्हादला विष्णूभक्ती सोडण्यास सांगितले, परंतु प्रल्हादाने आपली भक्ती अढळ ठेवली. यामुळे क्रुद्ध झालेल्या हिरण्यकश्यपाने प्रल्हादला मारण्याचे अनेक प्रयत्न केले, पण प्रत्येक वेळी तो अयशस्वी ठरला.
शेवटी, त्याने आपली बहीण होलिकेची मदत घेतली, जिला अग्नीत न जळण्याचे वरदान प्राप्त होते. होलिकेने प्रल्हादला मांडीवर बसवून अग्नीत प्रवेश केला, परंतु भगवान विष्णूच्या कृपेने प्रल्हाद सुरक्षित राहिला, आणि होलिका भस्म झाली. या कथेतून असा संदेश मिळतो की, सत्य आणि भक्ती यांचा नेहमीच विजय होतो, आणि दुष्टतेचा अंत अटळ आहे. याच स्मरणार्थ फाल्गुन पौर्णिमेला होळी जाळली जाते, आणि दुसऱ्या दिवशी रंगपंचमीचा आनंद साजरा केला जातो.
होळी सणाचे स्वरूप
होळीला ‘हुताशनी पौर्णिमा’ असेही म्हणतात. हा सण गावागावांत, खेड्यापाड्यांत आणि शहरांमध्ये प्रचंड उत्साहाने साजरा होतो. होळीच्या तयारीसाठी आठवडाभर आधीपासूनच गल्लीबोळात मुले लाकडे, गोवऱ्या आणि गवऱ्या गोळा करताना दिसतात. गाणी गात, आनंदाने नाचत ते होळीसाठी सामग्री जमा करतात. “होळी रे होळी, पुरणाची पोळी” किंवा “होळीला गवऱ्या पाच-पाच, डोक्यावर नाच-नाच” अशी गाणी गात त्यांचा उत्साह अवर्णनीय असतो.
होळीच्या दिवशी गावाच्या चौकात किंवा घराच्या अंगणात एरंडाची फांदी उभी केली जाते, आणि त्याभोवती लाकडे व गोवऱ्या रचल्या जातात. संध्याकाळी होळी पेटवली जाते, आणि सर्वजण—मुलं, सवाष्णी, तरुण आणि वृद्ध—होळीची पूजा करतात. पुरणपोळी, खीर किंवा इतर गोड पदार्थांचा नैवेद्य दाखवला जातो. होळीचा अग्नी जणू जुन्या, नकारात्मक आणि कालबाह्य गोष्टींचा नाश करतो, आणि नव्या, शुभ आणि उदात्त जीवनाचा स्वीकार करण्याचा संदेश देतो.
वैज्ञानिक दृष्टिकोन
होळी हा सण वसंत ऋतूच्या आगमनाचे स्वागत करतो. हिवाळ्याचा शेवट आणि उन्हाळ्याची चाहूल लागण्याचा हा काळ असतो. निसर्गात शांतता आणि थंडी यांचे स्थान हळूहळू उष्णतेने घेतले जाते. हिवाळ्यात मानवी शरीर सुस्त आणि थकलेले असते, कारण थंडीमुळे शारीरिक चपळता कमी होते. वसंत ऋतूच्या आगमनाने वातावरणात उष्णता वाढू लागते, आणि होळीच्या दहनातून निर्माण होणारा अग्नी शरीराला उष्णता प्रदान करतो. या अग्नीमुळे थंडीमुळे आलेली सुस्ती दूर होते, आणि शरीराला नवीन ऊर्जा मिळते.
होळी सणामुळे माणूस निसर्गातील या बदलाला स्वीकारतो आणि नव्या ऋतूसाठी तयार होतो. याशिवाय, होळीच्या अग्नीतून निर्माण होणारी उष्णता पर्यावरणातील काही हानिकारक जंतूंना नष्ट करते, ज्यामुळे हा सण आरोग्याच्या दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे.
होळीचा सामाजिक संदेश
होळी हा केवळ रंग खेळण्याचा सण नसून, सामाजिक सलोखा आणि बंधुभाव वाढवणारा उत्सव आहे. या सणामुळे कुटुंबे, मित्रमंडळी आणि समाज एकत्र येतो. रंग आणि गुलाल लावताना सर्व भेदभाव विसरले जातात, आणि प्रेम, आनंद आणि एकतेचा संदेश पसरतो. लहान मुलांसाठी हा सण विशेष आनंदाचा असतो, कारण त्यांना पाण्याचे फुगे, रंग आणि गुलाल यांचा खेळ खेळण्याची संधी मिळते. होळीच्या निमित्ताने घरोघरी गोडधोड पदार्थ बनवले जातात, आणि आनंदाचे, उत्साहाचे वातावरण तयार होते.
होळी हा सण रंग, आनंद आणि नव्या सुरुवातीचा प्रतीक आहे. पौराणिक कथांमधून येणारा सत्य आणि भक्तीचा विजयाचा संदेश, वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून निसर्गाशी जोडलेली समज आणि सामाजिक एकतेची भावना यांचा सुंदर संगम होळी सणात दिसतो. होळीच्या अग्नीतून जुन्या गोष्टींचा अंत होतो, आणि रंगपंचमीच्या रंगांमधून नव्या जीवनाचा आनंद व्यक्त होतो. या सणाच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी वैर विसरून, प्रेम आणि बंधुभावाचा स्वीकार करूया आणि होळीचा आनंद मनसोक्त साजरा करूया!
