hartalika
|| सण – हरतालिका ||
भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या तृतीयेला हरतालिका व्रत केले जाते. हे व्रत विशेषतः महिलांसाठी असून, यामागे अखंड सौभाग्य आणि वैवाहिक जीवनातील सुख-शांती मिळावी, ही प्रार्थना असते. ‘हर’ हे भगवान शंकराचे नाव आहे, तर ‘हरी’ हे भगवान विष्णूंचे नाव आहे.
या व्रतात भगवान शिव आणि माता पार्वती यांची एकत्रित पूजा केली जाते, म्हणून याला हरतालिका किंवा हरितालिका असे संबोधले जाते. प्राचीन ग्रंथांमध्येही हे दोन्ही शब्द आढळतात, ज्यामुळे या व्रताचे महत्त्व अधिक अधोरेखित होते.
हरतालिका व्रत हे सर्व पापांचा नाश करणारे आणि कौटुंबिक तणाव दूर करणारे मानले जाते. शास्त्रांनुसार, ‘हरित पापान सांसारिकान क्लेशाञ्च’ असा उल्लेख आहे, म्हणजेच हे व्रत सर्व प्रकारच्या दुःखांपासून, वैवाहिक कलहांपासून आणि पापांपासून मुक्ती देणारे आहे. हे व्रत फक्त महिलांसाठीच आहे आणि यात शिव-पार्वतीच्या पूजनाला विशेष महत्त्व आहे.
या व्रताचा उपवास हा निर्जला असतो, ज्याप्रमाणे निर्जला एकादशीला उपवास केला जातो. पौराणिक कथेनुसार, माता पार्वतीने भगवान शंकरांना पती म्हणून प्राप्त करण्यासाठी हे व्रत केले होते. तिची ही इच्छा याच दिवशी पूर्ण झाली होती. त्यामुळे पतीबद्दल निष्ठा, प्रेम आणि इच्छित जीवनसाथी मिळावा यासाठी महिला आणि अविवाहित मुली हे व्रत करतात.
या व्रतात आठ प्रहर उपवास केल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी अन्नग्रहण केले जाते. व्रताचे फळ ‘अवैधव्यकारा स्त्रीणा पुत्र-पौत्र प्रर्वधिनी’ असे सांगितले जाते, म्हणजेच हे व्रत पतीचे दीर्घायुष्य, संतती आणि सौभाग्य प्रदान करते. भविष्योत्तर पुराणात असेही नमूद आहे की, भाद्रपद शुक्ल तृतीयेला हरतालिका व्रतासोबतच ‘हस्तगौरी’, ‘हरिकाली’ आणि ‘कोटेश्वरी’ या व्रतांचेही पालन केले जाते.
यामध्ये माता पार्वतीचे गौरी रूपातील पूजन केले जाते. हस्तगौरी व्रताचाही या दिवशी विशेष विधी होतो. महाभारत काळातही हे व्रत पाळले जात होते, असे संदर्भ सापडतात. श्रीकृष्णांनी कुंतीला राज्यप्राप्ती, संपत्ती आणि समृद्धीसाठी हे व्रत करण्याचा सल्ला दिला होता. या व्रतात १३ वर्षे शिव-पार्वती आणि गणेशाचे ध्यान करून चौदाव्या वर्षी व्रताचे उद्यापन केले जाते.
पौराणिक कथेनुसार, पार्वती ही पर्वतराज हिमालयाची कन्या होती. ती वयात आल्यानंतर नारदमुनींच्या सल्ल्याने तिच्या वडिलांनी तिचा विवाह भगवान विष्णूंशी ठरवला. परंतु पार्वतीच्या मनात फक्त शंकरच होते. तिने आपल्या सखीमार्फत वडिलांना निरोप पाठवला की, “जर तुम्ही मला विष्णूंशी जोडले, तर मी माझे प्राण त्यागीन.” एवढ्यावरच ती थांबली नाही, तर तिने सखीच्या मदतीने घर सोडले आणि एका दाट अरण्यात जाऊन शिवलिंगाची कठोर तपश्चर्या सुरू केली.
त्या वेळी भाद्रपद शुक्ल तृतीया आणि हस्त नक्षत्र होते. पार्वतीने कठोर उपवास आणि रात्रभर जागरण करून शिवलिंगाची पूजा केली. तिच्या या तपाने प्रसन्न झालेल्या भगवान शंकरांनी तिची प्रार्थना स्वीकारली आणि तिला पत्नी म्हणून स्वीकारले.
पूजाविधी – हरतालिका
या व्रतात वाळूचे शिवलिंग बनवून त्याची पूजा करण्याची प्रथा आहे. काही ठिकाणी माता पार्वती आणि तिच्या सखींच्या मूर्तींसह शिवलिंगाची पूजा केली जाते. पूजेचा विधी हा संकल्प, षोडशोपचार पूजन, सौभाग्यलेणी अर्पण, नैवेद्य, आरती आणि कथावाचन यांचा समावेश असतो.
व्रतराज या ग्रंथात या व्रताचे सविस्तर वर्णन आढळते. दुसऱ्या दिवशी रुईच्या पानाला तूप लावून ते चाटून उपवास सोडला जातो. या व्रताचे पालन करताना श्रद्धा आणि विधींचे पालन यांना विशेष महत्त्व आहे, ज्यामुळे जीवनात सुख, समृद्धी आणि सौभाग्य प्राप्त होते.
