hanuman-mandire
|| तीर्थक्षेत्र ||
महाराष्ट्राच्या ठाणे जिल्ह्यातील भिवंडीपासून सुमारे १८ किमी अंतरावर वसलेले ‘पहारे’ हे एक छोटं पण ऐतिहासिक गाव आहे. या गावात एक अतिशय आकर्षक हनुमान मंदिर आहे.
मंदिराच्या स्थापत्यकलेने त्याची शोभा वाढवली आहे, तर मंदिरात असलेली सुमारे साडेचार ते पाच फूट उंच व तीन फूट रुंद अशी दगडी हनुमानाची मूर्ती श्रद्धाळूंचे लक्ष वेधून घेते. पूर्वीचे हे मंदिर अगदी साधे होते, परंतु कालांतराने भक्तांच्या योगदानाने त्यात अनेक बदल झाले. मंदिर गावाच्या मध्यभागी असल्याने गावातील लोकांना सहजपणे दर्शन घेता येते.
मंदिराच्या आवारात भरपूर मोकळी जागा आहे, ज्यामुळे गावातील अनेक सांस्कृतिक आणि धार्मिक कार्यक्रम इथेच आयोजित केले जातात. विशेषतः, दर शनिवारी येथे नारळ फोडण्यासाठी मोठ्या संख्येने भक्तगण हजेरी लावतात. तसेच, या मंदिरात दरवर्षी हनुमान जयंतीच्या निमित्ताने अखंड हरिनाम सप्ताह आयोजित केला जातो, ज्यामध्ये दूरवरून भक्तगण सहभागी होतात.
हनुमान मूर्तीचे तोंड कोणत्या दिशेने आहे, याचा उल्लेख महत्त्वाचा मानला जातो. मूर्ती दक्षिणाभिमुख, उत्तराभिमुख किंवा पंचमुखी असू शकते. महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी “दक्षिणमुखी मारुती” मंदिरं आढळतात, जसे की पुण्यातील दक्षिणमुखी मारुती मंदिर आणि पिंपरी-चिंचवडमधील काळभोरनगर येथे असलेले ५६ फूट उंचीचे हनुमान मंदिर. तसेच, डोंबिवली आणि जबलपूर येथे पंचमुखी हनुमानाची मंदिरे आहेत.

समर्थ रामदास स्वामींनी स्थापन केलेल्या ११ मारुतींचा उल्लेख त्यांच्या शिष्या वेणाबाईंनी केलेल्या अभंगांत सापडतो. त्यापैकी सात मारुती सातारा जिल्ह्यात वसलेले आहेत. समर्थांनी स्थापन केलेल्या या अकरा मारुती मंदिरांची ओळख प्रत्येक वारकरी आणि भक्ताला आहे.
वेणाबाईंच्या अभंगांत पुढील प्रमाणे मारुतींचा उल्लेख आहे–
- चाफळामध्ये दोन मारुती, उंब्रजे येथील एक, पारगावात चौथा.
- पाचवा मसूर येथे, सहावा शहापूर येथे, सातवा शिराळ्यांत.
- आठवा सिंगणवाडी, नववा मनपाडळे येथे, दहावा माजगावात.
- अकरावा बह्यांत (अथवा बाह्यगावी) आहे.
शहापूरचा मारुती-
शहापूरच्या मारुतीचे मंदिर शके १५६६ मध्ये स्थापन करण्यात आले. कराड-मसूर मार्गावर सुमारे ९ ते १० किमी अंतरावर हे प्रसिद्ध मंदिर आहे. मंदिरातील मारुतीची मूर्ती चुन्यापासून बनविलेली आहे, म्हणून त्याला “चुन्याचा मारुती” असे म्हटले जाते. ह्या मूर्तीची उंची सुमारे ६ फूट आहे आणि भक्तांमध्ये हे मंदिर विशेष लोकप्रिय आहे.

अशा या अद्वितीय हनुमान मंदिरांचा भक्त आणि इतिहासाच्या दृष्टीने मोठा महिमा आहे, जो पिढ्यानपिढ्या जपला जात आहे.
महारुद्र मारुती, मसूर-
महाराष्ट्रातील मसूर गावातील ब्रम्हपुरी परिसरात असलेले ‘महारुद्र मारुती’ मंदिर हे एक ऐतिहासिक आणि श्रद्धास्थान मानले जाते. या मंदिराची स्थापना शके १५६६मध्ये करण्यात आली. समर्थ रामदास स्वामींनी स्थापन केलेल्या अकरा मारुतींपैकी हे एक महत्त्वाचे मंदिर आहे.
मसूर गावातील ब्रम्हपुरी भागात वसलेले हे मंदिर भक्तांच्या श्रद्धेचे केंद्र आहे. हनुमानाच्या भक्तांसाठी हे ठिकाण विशेष महत्त्वाचे आहे कारण येथे हनुमानाची महारुद्र रूपातील मूर्ती आहे, ज्यामुळे त्याला “महारुद्र मारुती” असे नाव मिळाले आहे.
या मंदिराच्या स्थापत्यकलेने आणि मूर्तीच्या वैशिष्ट्यपूर्ण स्वरूपाने भक्तांच्या मनात विशेष स्थान निर्माण केले आहे. मारुतीची मूर्ती स्थानिक दगडात कोरलेली आहे आणि तिच्या आकारमानामुळे ती आकर्षक आणि प्रभावी दिसते. हनुमानाच्या भक्तांसाठी हे मंदिर धार्मिक महत्त्वासह एक ऐतिहासिक वारसा आहे.
मंदिरात वर्षभर अनेक धार्मिक विधी आणि कार्यक्रम आयोजित केले जातात, ज्यामध्ये विशेषतः हनुमान जयंतीचा सोहळा मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. याशिवाय, या मंदिरात दर शनिवारी मोठ्या प्रमाणात भक्तगण हजेरी लावतात, नारळ फोडतात, आणि हनुमानाच्या कृपेची प्रार्थना करतात.
मंदिराच्या परिसरातील शांत आणि निसर्गरम्य वातावरण भक्तांना अध्यात्मिक शांती प्रदान करते. हे स्थान हनुमानाच्या उपासकांसाठी केवळ धार्मिक महत्त्वाचे नसून ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसाही आहे. महारुद्र मारुतीची या परिसरातील महती अशीच टिकून राहिली आहे आणि भाविकांच्या श्रद्धेमुळे हे मंदिर वेळोवेळी पुनर्निर्मित व जतन केले गेले आहे.
दास मारुती, चाफळ-
दास मारुती मंदिर, चाफळ हे समर्थ रामदास स्वामींनी स्थापन केलेले एक अत्यंत पवित्र आणि ऐतिहासिक धार्मिक स्थळ आहे. या मंदिरात श्रीरामाच्या समोर विनम्र भावाने दोन्ही हात जोडून उभा असलेला मारुतीची मूर्ती आहे, ज्याला “दास मारुती” असे संबोधले जाते. हनुमानाच्या या रूपात त्याच्या शरणागतीचा भाव विशेषत्वाने दिसून येतो. मूर्तीची उंची साधारणपणे ६ फूट आहे आणि ती स्थानिक दगडातून कोरलेली आहे. मूर्तीच्या चेहऱ्यावर असलेला भक्तिभाव आणि निष्ठेचा भाव भाविकांच्या मनाला विशेष शांती प्रदान करतो.
समर्थ रामदासांनी या मंदिराचे बांधकाम स्वतः देखरेखीखाली करून या स्थळी दास मारुतीची स्थापना केली. त्यांनी हनुमानाच्या दास्यभावाचे महत्त्व अधोरेखित करण्यासाठी या मूर्तीची स्थापना केली होती, जेणेकरून भक्तांमध्ये शरणागतीचा भाव दृढ होईल. हनुमानाने आपले जीवन श्रीरामाच्या सेवेत समर्पित केले होते, आणि त्याच भावना या मूर्तीच्या प्रतीकात्मकतेतून प्रकट होते.

मंदिराची वास्तुकला आकर्षक असून त्यात समर्थांच्या वास्तुशास्त्राचे प्रतिबिंब दिसून येते. मंदिर परिसर शांत आणि निसर्गरम्य आहे, जिथे भक्तांना आध्यात्मिक शांतीचा अनुभव येतो. चाफळ येथील दास मारुती मंदिर हे समर्थ संप्रदायातील एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र असून इथे वर्षभर विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
हनुमान जयंतीच्या निमित्ताने या मंदिरात विशेष पूजाअर्चा आणि धार्मिक विधी होतात. या ठिकाणी येणारे भक्त त्यांच्या समस्या आणि कष्टांपासून मुक्त होण्यासाठी हनुमानाची आराधना करतात. समर्थ रामदास स्वामींनी स्थापन केलेले हे मंदिर आजही त्याच श्रद्धा आणि भक्तीने जोपासले जाते, आणि हनुमान भक्तांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
खडीचा मारुती, शिंगणवाडी-
शिंगणवाडीतील खडीचा मारुती ही समर्थ रामदास स्वामींनी शके १५७१ मध्ये स्थापन केलेली एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वाची जागा आहे. या मारुतीची मूर्ती खडीपासून तयार केलेली असल्याने त्याला “खडीचा मारुती” असे नाव मिळाले आहे. काही ठिकाणी या मूर्तीला “बालमारुती” असेही संबोधले जाते, कारण या मूर्तीमध्ये हनुमानाचे बालरूप विशेषतः दर्शविलेले आहे, जे अत्यंत निरागस आणि भावपूर्ण आहे.
या मूर्तीचे स्वरूप साधे आणि प्राचीन असून, त्यात हनुमानाच्या बाल्यावस्थेतील शक्ती आणि भक्तिभाव स्पष्टपणे अनुभवायला मिळतो. हनुमानाच्या निरागसतेचे दर्शन आणि खड्यांनी बनविलेल्या या मूर्तीची शिल्पकला अप्रतिम आहे, ज्यामुळे ही मूर्ती श्रद्धाळूंमध्ये विशेष आकर्षणाचे केंद्र बनले आहे. या मंदिरात येणारे भक्त हनुमानाच्या या बालरूपाच्या दर्शनाने त्यांच्या जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी मानसिक आणि अध्यात्मिक बळ प्राप्त करतात.
शिंगणवाडीतील खडीचा मारुती मंदिर हनुमान जयंतीच्या काळात विशेषतः भक्तांच्या गर्दीने फुलून जाते. या काळात मंदिरात मोठ्या उत्साहाने धार्मिक कार्यक्रम आणि पूजाअर्चा आयोजित केल्या जातात. या पवित्र स्थळावर समर्थ रामदास स्वामींच्या आशीर्वादामुळे लाखो भक्त हनुमानाच्या कृपेमुळे प्रेरित होऊन येथे येतात. या स्थळाचे निसर्गरम्य वातावरण आणि आध्यात्मिक शांती भक्तांच्या मनाला एक नवीन उर्जा देऊन जाते, ज्यामुळे हे मंदिर एका अत्यंत महत्त्वपूर्ण तीर्थक्षेत्रामध्ये बदलले आहे.
मठातील मारुती, उंब्रज-
उंब्रज येथील मठातील मारुतीची स्थापना शके १५७० मध्ये समर्थ रामदास स्वामींनी केली होती. या पवित्र स्थळाचा इतिहास अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण समर्थ रामदास स्वामी चाफळ येथून नियमितपणे उंब्रज येथे स्नानासाठी जात असत.
त्याच प्रेरणेतून येथे मारुतीची स्थापना करण्यात आली. या स्थळाचे आध्यात्मिक महत्त्व वाढवण्यासाठी समर्थांनी मारुती मंदिराच्या बरोबरच एक मठही उभारला.

उंब्रज येथील मारुतीची मूर्ती भक्तांच्या मनाला अपार शांती आणि श्रद्धा प्रदान करते. समर्थ रामदास स्वामींच्या मार्गदर्शनाखाली हे स्थान केवळ एक धार्मिक मंदिर न राहता, आध्यात्मिक साधनेचे केंद्र बनले.
मठातील वातावरणात एक निरंतर साधना, ध्यान, आणि सेवा यांचे दर्शन घडते.
येथील मारुतीचे मंदिर हे भक्तांसाठी एक प्रेरणास्थान आहे, जिथे हनुमानाच्या भक्तीने त्यांच्या जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी धैर्य आणि बळ प्राप्त होते. या मंदिराच्या स्थापनेमुळे उंब्रज हे गाव आध्यात्मिक केंद्र म्हणून ओळखले जाऊ लागले, आणि भक्तांच्या श्रद्धेचे तीर्थस्थान बनले आहे.
माजलगांवचा मारुती, माजलगांव-
चाफळपासून सुमारे दीड मैलाच्या अंतरावर स्थित माजलगांव येथे एक प्रतिष्ठित मारुती मंदीर आहे. या मंदिराच्या स्थापनेविषयी एक प्राचीन दंतकथा आहे. गावाच्या शिवेवर एक मोठा, घोड्याच्या आकाराचा दगड स्थित होता, ज्याची पूजा स्थानिक लोक ग्रामरक्षक मारुती म्हणून करीत होते. हे दगड ग्रामवासीयांच्या धार्मिक श्रद्धेचा भाग बनला होता.
समर्थ रामदास स्वामींच्या आगमनानंतर या दगडाची मूळ मान्यता आणखी दृढ झाली. समर्थांनी आपल्या आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून या दगडाचे पवित्र स्थान साकारले आणि त्याची विधिवत प्रतिष्ठापना केली. त्यांच्या हस्ते दगडाला उचित रूप देऊन, त्या स्थानी एक भव्य मारुती मूर्ती उभारली गेली.
माजलगांवचा मारुती मूळ दगडाच्या आधारे उभारण्यात आलेले हे मंदिर भक्तांसाठी एक पवित्र तीर्थस्थान बनले आहे. येथे येणारे भक्त समर्थ रामदास स्वामींच्या कृपेमुळे त्यांना शांती आणि आध्यात्मिक उन्नती प्राप्त होत असल्याचा अनुभव घेतात. या मंदिराच्या स्थापनेमुळे माजलगांवला आध्यात्मिक जागरूकतेचे एक केंद्र प्राप्त झाले आहे, जे आजही भक्तांच्या श्रद्धेचे प्रतीक आहे.
प्रताप मारुती, चाफळ-
चाफळच्या श्रीराम मंदिराच्या मागील भागात, सुमारे ३०० फूट अंतरावर, प्रताप मारुतीचे भव्य मंदिर उभारले गेले आहे. या मंदिराला ‘भीम मारुती’ किंवा ‘वीर मारुती’ असेही संदर्भित केले जाते. मंदिराचे शिखर ५० फूट उंच असून, मूळ मंदिराच्या रचना आणि उंचीवर आधारित आहे.

प्रताप मारुतीची मूर्ती सात ते आठ फूट उंच आहे. ही मूर्ती ‘भीमरूपी महारुद्र’ या स्तोत्रात समर्थ रामदासांनी वर्णन केल्याप्रमाणे, एक अद्वितीय स्थितीत आहे—पुच्छ माथा मुरडलेली. या मूर्तीची विशेषता म्हणजे, ती भीमरुपात साकारलेली आहे, ज्यात शक्ती आणि वीरतेचे प्रतीक दर्शवले जाते.
मंदिराचे आर्किटेक्चर आणि मूळ मूर्तीची उंची यामुळे हे स्थान भक्तांमध्ये अत्यंत पवित्र मानले जाते. प्रताप मारुतीच्या मंदिरात, साधारणतः भक्तगण त्यांच्या धार्मिक कृत्ये आणि आराधना करते. त्याची उपस्थिति आणि अद्वितीय मूर्ती भक्तांना शक्ती आणि आध्यात्मिक ऊर्जा प्रदान करते, तसेच आस्थेचा अनुभव घेण्यासाठी एक पवित्र ठिकाण म्हणून कार्य करते.
शिराळे, बहे बोरगाव – मारुती मंदिर-
शिराळे आणि बहे बोरगाव या परिसरात स्थित मारुती मंदिर एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्वाचे ठिकाण आहे. हे मंदिर महाराष्ट्रातील धार्मिक स्थळांच्या यादीत एक विशेष स्थान मिळवले आहे आणि लोकांच्या भक्तिपंथातील एक महत्वपूर्ण भाग आहे.
शिराळे आणि बहे बोरगाव हे गाव नाशिक जिल्ह्यात स्थित असून, स्थानिक धार्मिक आस्थेचे केंद्र आहे. येथे स्थित मारुती मंदिर परिसराच्या शांत वातावरणात एक पवित्र ठिकाण आहे. हे मंदिर नेहमी भक्तांच्या भेटीला खुलं असतं आणि धार्मिक समारंभांसाठी एक आकर्षक स्थळ आहे.

मारुती मंदिराची रचना साधी पण आकर्षक आहे. मंदिराच्या मुख्य दारातच एक भव्य आणि आकर्षक ‘हनुमान’ मूर्ती स्थापित केलेली आहे. मूर्तीची उंची आणि तिचा शिल्पकला हे एकदम अभूतपूर्व आहे, जे भक्तांना आध्यात्मिक अनुभव प्रदान करते. मंदिराच्या आर्किटेक्चरमध्ये पारंपारिक भारतीय शैलीचा वापर करण्यात आलेला आहे, ज्यात भव्य आणि विस्तृत परिसर आहे.
मनपाडळे मारुती –
मनपाडळे, महाराष्ट्रातील एक शांत आणि पवित्र गाव, येथे स्थित मारुती मंदिर एक महत्वपूर्ण धार्मिक केंद्र आहे. हे मंदिर भक्तांच्या श्रद्धेचे आणि आस्थेचे ठिकाण असून, स्थानिक धार्मिक आचारधर्माचे एक प्रमुख केंद्र बनले आहे.
स्थानिक महत्व: मनपाडळे हे गाव शांत वातावरणात वसलेले असून, येथील मारुती मंदिर धार्मिक समारंभांचे आणि उपासना केंद्राचे काम करते. हे मंदिर गावाच्या मध्यवर्ती भागात स्थित असून, मंदिराच्या आस-पासच्या निसर्गरम्य स्थळांमुळे ते एक धार्मिक पर्यटन स्थळ देखील बनले आहे.
मंदिराची रचना:
मंदिराची रचना पारंपारिक भारतीय शैलीची आहे, ज्यामध्ये भव्य आणि आकर्षक नकाशा असलेली मूळ भव्य मूर्ती आहे. मुख्य मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर एक दिव्य आणि शाही ‘हनुमान’ मूर्ती ठेवलेली आहे, जी भक्तांना शक्ती आणि श्रद्धेचा अनुभव देते. मंदिराच्या आंतरिक सजावटीमध्ये नाजुक आणि सुंदर शिल्पकला वापरलेली आहे, जी धार्मिक उर्जेला उचलते.
धार्मिक गतिविधी:
मंदिरात नियमितपणे विविध धार्मिक उपासना आणि अनुष्ठान आयोजित केले जातात. विशेषतः हनुमान जयंती, रामनवमी आणि व्रत यासारख्या महत्त्वपूर्ण दिवशी येथे मोठ्या प्रमाणावर भक्तांची उपस्थिती असते. मंदिरातील मुख्य आकर्षण म्हणजे ‘हनुमान चालीसा’ आणि ‘रामायण’ वाचनाची परंपरा, जी भक्तांच्या आध्यात्मिक शांतीसाठी महत्त्वपूर्ण ठरते.
भक्तांची उपस्थिती:
मंदिरात सतत भक्तांची मोठी गर्दी असते, विशेषतः व्रत, उत्सव आणि धार्मिक सणांदरम्यान. येथे भक्त नारळ फोडण्यासाठी, आरतीसाठी आणि देवदर्शनासाठी येतात. मंदिराच्या परिसरात शंभरावधी भक्त एकत्र येऊन सामूहिक उपासना आणि भजन गातात.
बत्तीस शिराळे मारुती –
बत्तीस शिराळे गावातील मारुती मंदिर धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे. या मंदिरात हनुमानाची एक ऐतिहासिक आणि अद्वितीय मूर्ती आहे, जी भक्तांसाठी आणि पर्यटकांसाठी धार्मिक आकर्षणाचे केंद्र आहे.
स्थानिक महत्व: बत्तीस शिराळे हे गाव एक शांत आणि निवांत वातावरणात स्थित आहे, ज्यामुळे हे एक आदर्श स्थळ आहे. येथील मारुती मंदिर या गावाच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचा केंद्रबिंदू आहे. मंदिराच्या परिसरात असलेल्या नैसर्गिक सौंदर्यामुळे हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ देखील बनले आहे.

मंदिराची रचना:
मंदिराची स्थापत्यशास्त्रातील रचना पारंपारिक भारतीय शैलीची आहे, ज्यामध्ये भव्य आणि आकर्षक हनुमान मूर्ती आहे. मूर्तीची उंची आणि त्याच्या दगडी शिल्पकलेतील तपशील अत्यंत नजरेतून टिपता येतात. मुख्य मंदिराच्या गर्भगृहात हनुमानाची प्रतिकात्मक मूर्ती आहे, जी भक्तांच्या भक्तिसंस्कारात एक महत्त्वपूर्ण स्थान ठेवते.
धार्मिक गतिविधी:
या मंदिरात नियमितपणे विविध धार्मिक विधी आणि उत्सव आयोजित केले जातात. विशेषतः हनुमान जयंती, रामनवमी आणि अन्य धार्मिक सणांदरम्यान येथे मोठ्या प्रमाणावर भक्तांची उपस्थिती असते. मंदिरातील आरती आणि पूजा भक्तांना आध्यात्मिक शांती आणि आशीर्वाद प्राप्त करण्यासाठी आयोजित केल्या जातात.
भक्तांची उपस्थिती:
मंदिरात सतत भक्तांची मोठी गर्दी असते, विशेषतः सण-उत्सवांच्या दिवशी. भक्त येथे नारळ फोडण्यासाठी, देवदर्शनासाठी आणि अन्य धार्मिक क्रियाकलापांसाठी येतात. मंदिरातील वातावरण भक्तांसाठी एक दिव्य अनुभव निर्माण करते, ज्यामुळे ते भक्तीने परिपूर्ण वातावरणात पूजा करतात.
सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्व:
बत्तीस शिराळे मारुती मंदिर स्थानिक सांस्कृतिक जीवनाचा एक महत्वपूर्ण भाग आहे. येथे धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन नियमितपणे केले जाते, ज्यात पारंपारिक नृत्य, संगीत, आणि धार्मिक कथा यांचा समावेश आहे. हे मंदिर स्थानिक परंपरां आणि धार्मिक आस्थेचे एक प्रतीक आहे.
पारगाव मारुती –
स्थानिक महत्त्व:
पारगाव या छोट्या पण ऐतिहासिक गावात स्थित असलेल्या मारुती मंदिराचा स्थानिक आणि धार्मिक महत्व आहे. हे मंदिर पारंपारिक भारतीय स्थापत्यशास्त्राचे उत्तम उदाहरण असून, हनुमानाच्या भक्तांसाठी एक पवित्र स्थळ मानले जाते.
मंदिराची रचना:
पारगाव मारुती मंदिराची रचना आकर्षक आणि विशिष्ट आहे. मंदिरात एक भव्य हनुमान मूर्ती आहे, जी भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहे. मूर्तीची रचना तपशीलवार असून, तिच्या दगडी शिल्पकलेचा अभिमान आहे. मंदिराच्या बाहेर आणि आतच्या सजावटीत पारंपारिक भारतीय शैलीचे सुंदर कलाकृत्ये आहेत.
धार्मिक क्रियाकलाप:
मंदिरात नियमितपणे धार्मिक पूजा आणि विधी आयोजित केले जातात. विशेषतः हनुमान जयंती, रामनवमी आणि अन्य धार्मिक उत्सवांच्या दिवशी येथे मोठ्या प्रमाणावर भक्तांची उपस्थिती असते. या दिवशी मंदिरात विशेष पूजा, आरती आणि भजनांचे आयोजन केले जाते, ज्यामुळे भक्तांना आध्यात्मिक उन्नतीचा अनुभव मिळतो.
भक्तांची उपस्थिती:
पारगाव मारुती मंदिरात भक्तांची मोठी गर्दी असते, विशेषतः सण-उत्सवांच्या काळात. भक्त येथे नियमितपणे दर्शनासाठी येतात आणि देवता समोर नारळ फोडण्याची परंपरा पाळतात. मंदिरात असलेले शांत वातावरण आणि दिव्य ऊर्जा भक्तांना एक अद्वितीय धार्मिक अनुभव प्रदान करते.
सांस्कृतिक महत्व:
हे मंदिर स्थानिक सांस्कृतिक जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. मंदिराच्या परिसरात विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते, ज्यात पारंपारिक नृत्य, संगीत, आणि कथा यांचा समावेश असतो. यामुळे स्थानिक परंपरा आणि सांस्कृतिक वारशाचे संरक्षण होते.
विशेष लक्षवेधी:
मंदिराच्या शांत आणि सुरक्षीत वातावरणामुळे, ते ध्यान आणि आत्मपरीक्षणासाठी आदर्श स्थळ आहे. भक्त आणि पर्यटक येथे धार्मिक चिंतनासाठी आणि शांतीसाठी नियमितपणे येतात. मंदिराच्या परिसरात असलेले नैसर्गिक सौंदर्य भक्तांसाठी एक प्रेरणादायी अनुभव प्रदान करते.
परदेशातील हनुमान मंदिरे: ताओस, न्यू मेक्सिको-
स्थानिक माहिती:
अमेरिकेतील न्यू मेक्सिको राज्यातील ताओस शहरात एक अद्वितीय हनुमान मंदिर आहे. हनुमानाचे हे मंदिर अमेरिकेतील हिंदू धर्माच्या प्रसाराचे एक महत्वपूर्ण उदाहरण आहे आणि स्थानिक समुदायासाठी धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्र म्हणून कार्य करते.
मंदिराची रचना:
ताओस हनुमान मंदिराची रचना आकर्षक आणि अनोखी आहे. या मंदिराच्या स्थापत्यशास्त्रात भारतीय पारंपारिक शैलीचा समावेश आहे, जो भारतीय संस्कृतीचा आदर प्रकट करतो. मंदिरात उंच आणि सुंदर हनुमान मूर्ती आहे, जी भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहे. मूर्तीच्या आसपास विविध धार्मिक चिन्हे आणि सजावट देखील आहे, जी मंदिराच्या आध्यात्मिक वातावरणाला वृद्धिंगत करते.
धार्मिक क्रियाकलाप:
मंदिरात नियमितपणे विविध धार्मिक विधी आणि पूजा आयोजित केल्या जातात. हनुमान जयंती, रामनवमी आणि अन्य हिंदू सणांच्या विशेष दिवशी येथे मोठ्या प्रमाणावर भक्तांची उपस्थिती असते. यावेळी विशेष पूजा, आरती, आणि भजनांचे आयोजन केले जाते. या धार्मिक क्रियाकलापांद्वारे भक्तांना आध्यात्मिक उन्नती आणि शांतीचा अनुभव मिळतो.
भक्तांची उपस्थिती:
ताओस हनुमान मंदिरात भक्तांची मोठी गर्दी असते, विशेषतः धार्मिक सणांच्या काळात. मंदिराच्या शांत आणि स्वागतार्ह वातावरणामुळे, भक्त येथे नियमितपणे दर्शनासाठी येतात. हनुमानाच्या भक्तीने प्रेरित होऊन, ते येथे आशीर्वाद प्राप्त करण्यासाठी आणि त्यांच्या जीवनातील समस्यांवर मात करण्यासाठी येतात.
सांस्कृतिक महत्व:
हे मंदिर स्थानिक हिंदू समुदायाच्या सांस्कृतिक जीवनाचा एक महत्वपूर्ण भाग आहे. येथे भारतीय संस्कृतीच्या विविध आयामांचे प्रदर्शन होते, ज्यामध्ये पारंपारिक संगीत, नृत्य, आणि धार्मिक चर्चांचे आयोजन केले जाते. यामुळे स्थानिक लोकांना भारतीय परंपरेची ओळख आणि अनुभव मिळतो.
विशेष लक्षवेधी:
ताओस हनुमान मंदिर हे एक धार्मिक स्थळ आहे ज्यामध्ये भक्त आणि पर्यटकांना एक अद्वितीय आध्यात्मिक अनुभव मिळतो. मंदिराच्या शांत आणि दिव्य वातावरणामुळे, ते ध्यान आणि आत्मपरीक्षणासाठी आदर्श ठिकाण आहे. मंदिरातील पूजा आणि धार्मिक क्रियाकलाप भक्तांना मानसिक आणि आत्मिक शांती प्रदान करतात.
टेकड्यांवरील हनुमान मंदिरे-
सिमला शहरात असलेल्या जाखू टेकडीवर स्थित हनुमान मंदिर, सिमल्यातील सर्वात उंच शिखरावर स्थित आहे. जाखू टेकडीची उंची २,४५४ मीटर असून, टेकडीच्या माथ्यावर असलेले हनुमान मंदिर ही एक अत्यंत लोकप्रिय धार्मिक स्थळ आहे. या मंदिराचा इतिहास प्राचीन असून, तेथे जाऊन दर्शन घेणे म्हणजे एक अनोखा अनुभव आहे. मंदिराच्या परिसरात भक्तांना शांती आणि आध्यात्मिक ऊर्जा अनुभवायला मिळते, तसेच टेकडीवरील दृश्ये अत्यंत मनोहरी आहेत.
अन्य मंदिरे
पैठणच्या साळीवाडा परिसरात स्थित हनुमान मंदिर प्राचीन आहे. शके १७२४ मध्ये या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला, हे मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर असलेल्या शिलालेखावरून स्पष्ट होते. मंदिराची रचना दगडी असून, ते पूर्वाभिमुख आहे. या मंदिराच्या जीर्णोद्धाराची माहिती शिलालेखात “शके १७२४ दुमदुमी नाम अवद्य आषाढ सुधार ते धीवसी समस्त साळी पार केला हस्ते सकाराम मेहतर कारभारी” अशा प्रकारे कोरलेली आहे.
हंनुमान मंदिरांची गावोगावची वेगवेगळी नावे-
- अंबाजोगाई:
- काळ्या मारुती: अंबाजोगाई येथे स्थित, काळ्या मारुती विशेषतः त्याच्या कडव्या स्वरूपासाठी प्रसिद्ध आहे.
- अंमळनेर:
- डुबकीचा मारुती: अंमळनेर येथे असलेले मंदिर भक्तांना शांती आणि तात्कालिक समाधान प्रदान करते.
- अहमदनगर:
- वारुळाचा मारुती: अहमदनगरमध्ये स्थित, हे मंदिर त्याच्या ऐतिहासिक महत्त्वासाठी ओळखले जाते.
- आर्वी (धुळे जिल्हा):
- रोकडोबा हनुमान: आर्वी येथे स्थित, रोकडोबा हनुमानाचे मंदिर स्थानिक भक्तांमध्ये लोकप्रिय आहे.
- औरंगाबाद:
- सुपारी मारुती (गुलमंडी): औरंगाबाद शहरातील गुलमंडी भागात असलेले हे मंदिर सुपारी हनुमान म्हणून प्रसिद्ध आहे.
- भद्रा मारुती: औरंगाबादमधील भद्रा मारुती मंदिर भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहे.
- सोलापूरजवळील कल्लहिप्परगे गावात:
- चपेटदान मारुती: सोलापूरजवळील कल्लहिप्परगे येथे असलेले मंदिर अत्यंत पूजनीय आहे.
- खुलताबाद (औरंगाबाद जिल्हा):
- भद्रा मारुती: खुलताबाद येथे असलेले मंदिर भक्तांना आशीर्वाद आणि शांती प्रदान करते.
- जबलपूर:
- पंचमुखी मारुती: जबलपूर येथे स्थित पंचमुखी मारुती, भक्तांच्या श्रद्धेचे केंद्र आहे.
- डोंबिवली:
- पंचमुखी मारुती: डोंबिवली येथे असलेले पंचमुखी मारुती मंदिर आपल्या अनोख्या स्वरूपासाठी प्रसिद्ध आहे.
- नाशिक:
- कानडे मारुती: नाशिकमध्ये स्थित, कानडे मारुती प्रसिद्ध आहे.
- दुतोंडी मारुती: गोदावरीच्या तीरावर असलेल्या मूर्तीसाठी हे मंदिर ओळखले जाते.
- रोकडोबा मारुती: नाशिकमधील हे मंदिर भक्तांसाठी महत्वपूर्ण आहे.
- पुणे:
- अकरा मारुती (शिंदे आळीच्या शेवटी): पुण्यातील शिंदे आळीमध्ये असलेले अकरा मारुती मंदिर.
- अवचित मारुती: पुण्यातील अवचित मारुती मंदिर स्थानिक भक्तांमध्ये लोकप्रिय आहे.
- उंटाडे मारुती (केईएम हॉस्पिटल): पुण्यातील केईएम हॉस्पिटलजवळ असलेले हे मंदिर विशेषतः परिचित आहे.
- खुन्या मारुती (पूलगेट बस स्थानकाजवळ): पुण्यातील पूलगेट बस स्थानकाजवळ असलेले हे मारुती मंदिर.
- गंज्या मारुती: पुण्यातील गंज्या मारुती मंदिर.
- गवत्या मारुती (कसबा पेठ): कसबा पेठेत असलेले गवत्या मारुती मंदिर.
- जिलब्या मारुती: पुण्यातील जिलब्या मारुती मंदिर शनिपार चौकातून मंडईकडे जाताना मिळते.
- डुल्या मारुती: पुण्यातील डुल्या मारुती मंदिर.
- दक्षिणमुखी मारुती (काका गाडगीळ गल्ली): पुण्यातील काका गाडगीळ गल्लीतील दक्षिणमुखी मारुती.
- दुध्या मारुती: पुण्यातील दुध्या मारुती मंदिर.
- धक्क्या मारुती: पुण्यातील धक्क्या मारुती.
- नवश्या मारुती: पुण्यातील नवश्या मारुती.
- पंचमुखी मारुती (गुरुवार पेठ): पुण्यातील गुरुवार पेठेतील पंचमुखी मारुती.
- पत्र्या मारुती: पुण्यातील पत्र्या मारुती.
- पावन मारुती: पुण्यातील पावन मारुती.
- पोटसुळ्या मारुती: पुण्यातील पोटसुळ्या मारुती.
- बटाट्या मारुती: पुण्यातील बटाट्या मारुती.
- भांग्या मारुती: पुण्यातील भांग्या मारुती.
- भिकारदास मारुती: पुण्यातील भिकारदास मारुती.
- लकेरी मारुती: पुण्यातील लकेरी मारुती.
- वीर मारुती: पुण्यातील वीर मारुती.
- शकुनी मारुती: पुण्यातील शकुनी मारुती.
- शनी मारुती: पुण्यातील शनी मारुती.
- सोन्या मारुती: पुण्यातील सोन्या मारुती.
- मुंबई:
- पिकेट मारुती (जीटी हॉस्पिटलसमोर): मुंबईत जीटी हॉस्पिटलसमोर असलेले पिकेट मारुती.
- बंड्या मारुती: मुंबईतील बंड्या मारुती मंदिर.
- घंटेश्वर हनुमान (खार): मुंबईतील खार येथे घंटेश्वर हनुमान मंदिर.
- सातारा:
- गोळे मारुती: साताऱ्यातील गोळे मारुती मंदिर.
- डोंगरावरचा मारुती: साताऱ्यातील डोंगरावरचा मारुती मंदिर.
- दंग्या मारुती: साताऱ्यातील दंग्या मारुती मंदिर.
- प्रताप मारुती: साताऱ्यातील प्रताप मारुती मंदिर.
- मंगल मारुती: साताऱ्यातील मंगल मारुती मंदिर.
ही माहिती स्थानिक भक्तांना आणि यात्रेकरूंना त्या-त्या ठिकाणच्या हनुमान मंदिरांबद्दल सुस्पष्ट माहिती देईल आणि त्यांना आपल्या भक्तीच्या प्रवासात मदत करेल.