guru-purnima
|| सण – गुरुपौर्णिमा ||
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु: गुरुर्देवो महेश्वर: | गुरु: साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नम: ||
भारतीय संस्कृतीत गुरुपौर्णिमा हा एक अत्यंत श्रद्धास्पद आणि महत्त्वाचा सण आहे. आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील पौर्णिमेला हा उत्सव मोठ्या भक्तीभावाने आणि उत्साहाने साजरा केला जातो. भारतीय परंपरेत गुरूंना ईश्वरापेक्षा कमी मानले जात नाही. “आचार्य देवो भव:” या उक्तीप्रमाणे गुरूंना देवासमान स्थान आहे, आणि म्हणूनच या दिवशी गुरुपूजनाला विशेष महत्त्व आहे.
शाळा, महाविद्यालये, आध्यात्मिक संस्था आणि विविध संप्रदायांमध्ये गुरुपौर्णिमा श्रद्धा आणि आनंदाने साजरी केली जाते. हा दिवस गुरूंच्या प्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा आणि त्यांनी दिलेल्या ज्ञानाचा सन्मान करण्याचा आहे.
गुरुपौर्णिमेचा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा
गुरुपौर्णिमेला “व्यासपौर्णिमा” असेही संबोधले जाते, कारण हा दिवस महर्षी वेदव्यास यांच्या जन्मदिवसाशी जोडला गेलेला आहे. महर्षी व्यास हे भारतीय संस्कृतीतील आद्यगुरु मानले जातात. त्यांनी वेदांचे संकलन आणि विभागणी करून मानवजातीसाठी अमूल्य ज्ञानाचा खजिना उपलब्ध करून दिला.
त्याचबरोबर, महाभारतासारखा महाकाव्यात्मक ग्रंथ लिहून धर्म, नीती, मानसशास्त्र आणि व्यवहारज्ञान यांचे दर्शन घडवले. या ग्रंथातून मिळणारी शिकवण आजही जीवनाला दिशा देणारी आहे. म्हणूनच गुरुपौर्णिमेला व्यासपूजनाची प्रथा आहे, जी त्यांच्या या अविस्मरणीय योगदानाचा सन्मान करते.
प्राचीन काळी गुरुकुल परंपरा प्रबळ होती. शिष्य आपले घर सोडून गुरूंच्या आश्रमात राहत असत आणि ज्ञानप्राप्तीसाठी कठोर तपश्चर्या करत असत. या काळात शिष्यांना सांसारिक सुखांचा त्याग करावा लागत असे. ज्ञानप्राप्तीनंतर शिष्य गुरुदक्षिणा देऊन गुरूंचा सन्मान करत असत.
आज गुरुकुल पद्धती कमी झाली असली, तरी गुरूंकडून मार्गदर्शन घेण्याची आणि त्यांचा आदर करण्याची परंपरा अजूनही कायम आहे. जीवनातील सुख-दु:खाच्या प्रत्येक टप्प्यावर शिष्य आपल्या गुरूंचा सल्ला आणि आशीर्वाद घेतात.
गुरुपौर्णिमेचा उद्देश आणि अर्थ
“गुरु” म्हणजे मार्गदर्शक आणि “पौर्णिमा” म्हणजे पूर्ण प्रकाश. गुरु हा तो दीपस्तंभ आहे, जो आपल्या ज्ञानाने शिष्याच्या जीवनातील अंधार दूर करतो आणि त्याला प्रगतीचा मार्ग दाखवतो. गुरुपौर्णिमा हा दिवस गुरूंप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा आहे. प्रत्येकाच्या आयुष्यात कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात गुरु असतातच.
यातील सर्वात पहिले गुरु म्हणजे “आई”. आई हीच आपली प्रथम गुरु आहे, जी आपल्याला चालणे, बोलणे आणि जगणे शिकवते. ती जीवनातील प्राथमिक धडे देऊन आपल्याला सक्षम बनवते. आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर ती मार्गदर्शक म्हणून साथ देते.
आईप्रमाणेच वडील, शिक्षक, मित्र, प्रेरणादायी पुस्तके किंवा अगदी अनुभवसुद्धा आपले गुरु होऊ शकतात. गुरुंची महती सांगणारी “आचार्य देवो भव:” ही शिकवण आपल्याला लहानपणापासून दिली जाते. गुरु हे ईश्वराचे रूप आहे, अशी श्रद्धा भारतीय संस्कृतीत रुजली आहे. म्हणूनच गुरुपौर्णिमा हा सण आजही मनापासून आणि श्रद्धेने साजरा केला जातो.
गुरुपौर्णिमेचे महत्त्व
गुरुपौर्णिमा हा दिवस शाळा, महाविद्यालये, व्यवसाय क्षेत्र आणि आध्यात्मिक संस्थांमध्ये विशेष उत्साहाने साजरा होतो. शिष्य या दिवशी आपल्या गुरूंना भेटून त्यांनी दिलेल्या ज्ञानाबद्दल आणि मार्गदर्शनाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करतात. गुरूंनी दिलेले ज्ञान शिष्यांना जीवनात यशस्वी होण्यासाठी प्रेरणा देते. ज्या शिष्याला गुरु हे ईश्वराचे रूप वाटतात, त्याच्या जीवनात प्रगती लवकर होते.
गुरुंच्या शिकवणी आत्मसात करून त्याप्रमाणे आचरण करणारा शिष्य जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी सक्षम होतो. चांगला गुरु मिळणे हे भाग्याचे लक्षण मानले जाते, कारण गुरु आपल्या शिष्याला केवळ ज्ञानच देत नाही, तर जीवनातील प्रत्येक संकटात आत्मविश्वासाने उभे राहण्याचे बळही देतो.
गुरुंचे स्वरूप आणि जबाबदारी
गुरु हे केवळ शिक्षक नसतात, तर ते जीवनाचे मार्गदर्शक असतात. माता-पिता, शिक्षक यांच्याबरोबरच आध्यात्मिक गुरुंचीही जीवनात महत्त्वाची भूमिका असते. खरे गुरु ते, जे शिष्याला योग्य मार्ग दाखवतात आणि त्याच्या जीवनाला सुखी व समृद्ध बनवण्यासाठी प्रामाणिकपणे प्रयत्न करतात.
अशा गुरूंना “सद्गुरु” म्हणून संबोधले जाते. मात्र, आजच्या काळात काही लोक गुरु बनून शिष्यांची फसवणूक करतात किंवा अपूर्ण ज्ञानाने त्यांना दिशाहीन करतात. अशा बनावट गुरुंची संख्या वाढत असल्याने खऱ्या गुरुंची ओळख करणे कठीण झाले आहे. म्हणूनच शिष्याने गुरु निवडताना भावनिकतेपेक्षा तर्क आणि विवेकाचा वापर करावा.
गुरुंचे कार्य आणि शिष्याची भूमिका
गुरुचे कार्य अत्यंत पवित्र आणि महान आहे. गुरु आपले ज्ञान आणि अनुभव शिष्याला निरपेक्ष भावनेने देतो, जेणेकरून शिष्याचे जीवन उज्ज्वल होईल. गुरुच्या मनात अहंकार नसावा, तर शिष्याच्या कल्याणाची तळमळ असावी. जेव्हा शिष्य गुरुच्या शिकवणींमुळे यशस्वी होतो, तेव्हा गुरुला त्याचे खरे समाधान मिळते. शिष्याला जशी गुरुची गरज असते, तशीच गुरुलाही शिष्याची गरज असते, कारण शिष्याशिवाय गुरुचे ज्ञान अपूर्ण राहते.
दुसरीकडे, शिष्यानेही गुरुंकडून मिळालेले ज्ञान नम्रपणे स्वीकारावे. जर शिष्याच्या मनात अहंकार असेल, तर तो ज्ञान पूर्णपणे ग्रहण करू शकत नाही. गुरुंवर मनापासून श्रद्धा ठेवून आणि त्यांच्या शिकवणींचे जीवनात आचरण करून शिष्य स्वत:ची प्रगती साधू शकतो. गुरु आणि शिष्य यांचे नाते हे परस्पर विश्वास आणि आदर यावर आधारित असते.
गुरु-शिष्य परंपरेची प्रेरणादायी उदाहरणे
भारतीय संस्कृतीत गुरु-शिष्य परंपरेचा समृद्ध इतिहास आहे. भगवान श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांचे नाते याचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे. अर्जुनाने श्रीकृष्णांचे मार्गदर्शन स्वीकारल्यामुळेच महाभारतात पांडवांचा विजय झाला. त्याचप्रमाणे द्रोणाचार्य-एकलव्य, चाणक्य-चंद्रगुप्त, रामकृष्ण परमहंस-स्वामी विवेकानंद, आणि समर्थ रामदास-छत्रपती शिवाजी महाराज यांसारखी उदाहरणे गुरु-शिष्य नात्याची महती दाखवतात.
आधुनिक काळातही अशी अनेक उदाहरणे आहेत. उदाहरणार्थ, सचिन तेंडुलकर आणि त्यांचे गुरु रमाकांत आचरेकर. आचरेकर सरांच्या मार्गदर्शनामुळे सचिन क्रिकेटच्या शिखरावर पोहोचले. संगीत, कला, व्यवसाय किंवा इतर कोणत्याही क्षेत्रात गुरुंच्या मार्गदर्शनाशिवाय यश मिळवणे कठीण आहे. विशेषत: शास्त्रीय संगीतात गायकांचे घराणे त्यांच्या गुरुंवरून ठरते, आणि गुरु आपल्या शिष्याला वर्षानुवर्षांच्या साधनेचे फळ देतात.
गुरुपौर्णिमा हा सण गुरु-शिष्य नात्याचा गौरव करणारा आहे. हा दिवस आपल्याला आपल्या गुरुंप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याची आणि त्यांच्या शिकवणींचे स्मरण करण्याची संधी देतो. गुरु हा आपल्या जीवनातील प्रकाश आहे, जो आपल्याला अज्ञानाच्या अंधारातून बाहेर काढतो आणि प्रगतीचा मार्ग दाखवतो. चला, या गुरुपौर्णिमेला आपण आपल्या गुरुंना मनापासून नमन करूया आणि त्यांच्या शिकवणींना आपल्या जीवनात उतरवण्याचा संकल्प करूया.
