guru-nanak
|| गुरु नानक ||
गुरु नानकदेवजींनी समाजाला दिलेला सर्वात मोलाचा संदेश म्हणजे, “ईश्वर एक आहे आणि तो विश्वातील प्रत्येक सजीव-निर्जीवात वास करतो. तोच आपला सृष्टिकर्ता, पालक आणि मार्गदर्शक आहे. त्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीशी प्रेम, करुणा आणि बंधुभावाने वागले पाहिजे.”
हा संदेश गुरु नानक जयंतीच्या निमित्ताने स्मरणात ठेवणे महत्त्वाचे आहे, कारण आज हा पवित्र दिवस आहे. शीख धर्माचे संस्थापक आणि पहिले गुरु, गुरु नानकदेवजी यांचा जन्म कार्तिकी पौर्णिमेच्या शुभ मुहूर्तावर, रवी नदीच्या काठावरील तलवंडी (आजचे ननकाना साहिब, पाकिस्तान) येथे झाला.
काही विद्वान त्यांची जन्मतारीख १५ एप्रिल १४६९ मानतात, परंतु प्रचलित परंपरेनुसार कार्तिक पौर्णिमा, जी दिवाळीनंतर १५ दिवसांनी ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये येते, हाच त्यांचा जन्मदिवस मानला जातो. त्यांचे वडील मेहता कालूजी आणि आई तृप्ता देवी यांना नानकदेवजी आणि त्यांची बहीण नानकी ही दोन अपत्ये होती.
लहानपणापासूनच गुरु नानकदेवजींनी आपल्या तीक्ष्ण बुद्धिमत्तेची आणि आध्यात्मिक झुकावाची चिन्हे दाखवली. सांसारिक गोष्टींमध्ये त्यांचे मन कधीच रमले नाही. त्यांना लिहिणे, वाचणे आणि ज्ञानार्जन यात रुची होती, परंतु वयाच्या सहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांनी भागवत धर्माविषयी विचारलेल्या प्रश्नांनी शिक्षकांना चकित केले. शिक्षक त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे देऊ न शकल्याने, नानकदेवजी आदराने घरी परतले.
त्यानंतर त्यांनी आपला वेळ अध्यात्म, चिंतन आणि सत्संगात व्यतीत केला. बालपणी घडलेल्या अनेक चमत्कारिक घटनांमुळे गावकऱ्यांनी त्यांना दैवी व्यक्तिमत्त्व मानले. त्यांच्या बहिणी नानकी आणि गावचे शासक राय बुलार यांनी त्यांचा विशेष आदर केला आणि त्यांच्या विचारांना प्रोत्साहन दिले.
वयाच्या सोळाव्या वर्षी, गुरु नानकदेवजींचा विवाह गुरदासपूर जिल्ह्यातील लक्की गावच्या सुलखनी यांच्याशी झाला. वयाच्या ३२ व्या वर्षी त्यांना पहिला मुलगा श्रीचंद आणि चार वर्षांनंतर दुसरा मुलगा लखमीदास यांचा जन्म झाला. दोन्ही मुलांच्या जन्मानंतर, १५०७ मध्ये, त्यांनी कुटुंबाचा भार आपल्या बंधूंवर सोपवला आणि मर्दाना, लहना, बाला आणि रामदास या चार विश्वासू साथीदारांसह आध्यात्मिक यात्रेला निघाले. गुरु नानकदेवजींनी शीख धर्माची स्थापना केली आणि मानवतेच्या कल्याणासाठी आपले जीवन समर्पित केले.
त्यांचा जन्म आजच्या पाकिस्तानातील लाहोरजवळील तलवंडी येथे, हिंदू कुटुंबात झाला. या गावाला आता ननकाना साहिब म्हणतात. संपूर्ण भारतात त्यांचा जन्मदिवस ‘प्रकाश पर्व’ म्हणून कार्तिक पौर्णिमेला उत्साहाने साजरा केला जातो.
लहानपणीच गुरु नानकदेवजींनी धार्मिक आणि आध्यात्मिक प्रवृत्ती दाखवली. मौंजीबंधनाच्या वेळी त्यांनी जानवे घालण्यास नकार दिला आणि रूढींना प्रश्न विचारले. ज्ञानप्राप्तीनंतर त्यांनी शीख धर्माच्या तत्त्वज्ञानाचा प्रचार आणि प्रसार करण्यासाठी भारतभर तसेच परदेशात यात्रा केल्या.
त्यांनी इराकमधील बगदाद, सौदी अरेबियातील मक्का-मदिना यांसह अनेक अरब देशांना भेटी दिल्या. सर्वसामान्यांमध्ये ईश्वर आणि धर्माविषयी जागृती निर्माण करताना त्यांनी शीख धर्माची शिकवण दिली. हिंदू आणि मुस्लिम समुदायांना एकतेचा संदेश देत, त्यांनी सर्वधर्मसमभावाचा आदर्श ठेवला.
गुरु नानकदेवजींची मानवतावादावर अढळ श्रद्धा होती. त्यांचे चिंतन धर्मातील सत्य आणि शाश्वत मूल्यांवर आधारित होते. त्यांना जाती, धर्म यांच्या भेदाभेदापलीकडे जाऊन सर्वांना एकत्र आणायचे होते. एकदा बेई नदीत स्नान करून बाहेर आल्यानंतर त्यांनी उद्घोष केला, “नाही कोणी हिंदू, नाही कोणी मुसलमान, सर्व मानव एकच आहेत.” त्यांचे म्हणणे होते की, विश्वाचा सृष्टिकर्ता एकच ईश्वर आहे आणि धर्म हा अंतर्मनाचा अनुभव आहे, बाह्य दिखावा नाही.
या विचारांना प्रत्यक्षात आणण्यासाठी त्यांनी अनेक केंद्रांची साखळी निर्माण केली. एकता, श्रद्धा आणि प्रेम यांवर आधारित त्यांचे तत्त्वज्ञान क्रांतिकारी होते. त्यांनी नव्या विचारधारेचा प्रसार केला, जी सर्व मानवजातीसाठी प्रेरणादायी ठरली.
