gudhipadwa
|| सण -गुढीपाडवा ||
गुढीपाडवा: नववर्षाचा आणि समृद्धीचा उत्साहपूर्ण सण
गुढीपाडवा हा महाराष्ट्रातील एक प्रमुख सण आहे, जो हिंदू पंचांगानुसार चैत्र महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील प्रतिपदेला साजरा केला जातो. हा दिवस शालिवाहन शक संवत्सराचा प्रारंभ असतो आणि वेदांग ज्योतिषात नमूद केलेल्या साडेतीन शुभ मुहूर्तांपैकी एक मानला जातो. गुढीपाडव्यादिवशी नवीन वस्तूंची खरेदी, व्यवसायाची सुरुवात, नव्या उपक्रमांचा प्रारंभ आणि सोन्याची खरेदी यांसारख्या शुभ कार्यांना विशेष महत्त्व आहे.
या दिवशी प्रत्येक घरासमोर उभारली जाणारी गुढी ही विजय, समृद्धी आणि सुख-शांतीचे प्रतीक मानली जाते. गुढीपाडव्यादिवशीच चैत्र नवरात्राची सुरुवात होते आणि श्रीराम जन्मोत्सवाच्या कार्यक्रमांचा प्रारंभ होतो, ज्यामुळे हा सण धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
गुढीपाडव्याचा पौराणिक आणि ऐतिहासिक वारसा
गुढीपाडव्यासंबंधी अनेक पौराणिक आणि ऐतिहासिक कथा प्रचलित आहेत, ज्या या सणाला गहन अर्थ प्रदान करतात:
- ब्रह्मदेवाची सृष्टी निर्मिती: पौराणिक मान्यतेनुसार, चैत्र शुक्ल प्रतिपदेला ब्रह्मदेवाने विश्वाची निर्मिती केली. हा दिवस सृष्टीच्या प्रारंभाचा प्रतीक आहे, आणि म्हणूनच याला युगादी असेही संबोधले जाते.
- श्रीरामांचा अयोध्येत परत प्रवेश: वाल्मीकी रामायणानुसार, प्रभू श्रीरामांनी 14 वर्षांचा वनवास पूर्ण करून आणि लंकाधिपती रावणाचा पराभव करून चैत्र शुक्ल प्रतिपदेला अयोध्येत विजयी प्रवेश केला. अयोध्येतील नागरिकांनी आनंदाने पताका उभारून हा उत्सव साजरा केला, ज्याचे आज गुढी उभारण्यात रूपांतर झाले आहे.
- शालिवाहन शकाची सुरुवात: शालिवाहन नावाच्या कुंभारपुत्राने मातीच्या सैनिकांमध्ये प्राण फुंकून शकांचा पराभव केला, अशी आख्यायिका आहे. या विजयाच्या स्मरणार्थ त्याने शालिवाहन शक सुरू केला, आणि हा विजयदिन गुढीपाडव्यादिवशी साजरा होतो.
- शिव-पार्वती विवाह: पौराणिक कथेनुसार, चैत्र शुक्ल प्रतिपदेला शिव आणि पार्वती यांच्या विवाहाचा शुभ मुहूर्त ठरला, आणि तृतीयेला त्यांचा विवाह संपन्न झाला. या काळात आदिशक्ती पार्वतीच्या शक्तिरूपाची पूजा केली जाते, ज्याला चैत्र नवरात्र असे म्हणतात. नवमीला पार्वतीचा योगिनींची अधिपती म्हणून अभिषेक होतो, आणि अक्षय्य तृतीयेला ती सासरी जाते. या काळात चैत्र गौरीच्या हळदीकुंकवाचे कार्यक्रमही आयोजित केले जातात.
गुढीपाडव्याचे सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व
गुढीपाडवा हा सण केवळ धार्मिकच नाही, तर सांस्कृतिक आणि सामाजिक एकतेचे प्रतीक आहे. या दिवशी उभारली जाणारी गुढी ही विजय, समृद्धी आणि नव्या सुरुवातीचे प्रतीक आहे. गुढीला बांबू किंवा लाकडाच्या काठीवर रेशमी वस्त्र, कडुनिंबाची पाने, आंब्याची डहाळी, फुलांचा हार आणि साखरेच्या गाठी बांधल्या जातात, आणि वरच्या टोकाला तांबे किंवा चांदीचे भांडे ठेवले जाते.
गुढी उभारण्याची प्रथा प्राचीन काळातील इंद्रध्वज आणि ब्रह्मध्वज परंपरेशी जोडली जाते, ज्याचा उल्लेख रामायण, महाभारत आणि पुराणांमध्ये आढळतो. या ध्वजांना विजयाचे प्रतीक मानले जायचे, आणि युद्धात पराभूत शत्रूंच्या ध्वजांना पाडले जायचे, ज्याला इंद्रध्वजाची उपमा दिली गेली आहे.
गुढीपाडव्यादिवशी सामाजिक कार्यांनाही विशेष महत्त्व आहे. पाणपोई लावणे, पाण्यानेलावणे, पाण्याने भरलेल्या घड्यांचे दान करणे यांसारख्या परंपरा समाजात परस्पर सहकार्य आणि उदारतेचा संदेश देतात. या दिवशी पहाटेच्या सांस्कृतिक मैफली, मिरवणुका आणि पारंपरिक वेशभूषेतील सहभाग यामुळे सणाचा उत्साह दुप्पट होतो. मिरवणुकांमध्ये स्त्रिया, पुरुष आणि मुले पारंपरिक पोशाखात सहभागी होतात, आणि हिंदू संस्कृतीची झलक दिसून येते.
गुढीपाडव्याची पूजा पद्धती
गुढीपाडव्यादिवशी सकाळी लवकर उठून स्नान केले जाते. घर आणि परिसर स्वच्छ करून रांगोळ्या काढल्या जातात. गुढी तयार करण्यासाठी खालील पद्धती अवलंबली जाते:गुढी तयार करणे: उंच बांबू किंवा लाकडी काठी स्वच्छ धुऊन त्यावर रेशमी किंवा तांबडी साडी गुंडाळली जाते. काठीला कडुनिंबाची पाने, आंब्याची डहाळी, फुलांचा हार आणि साखरेच्या गाठी बांधल्या जातात. वरच्या टोकाला तांबे, चांदीचे भांडे किंवा फुलपात्र ठेवले जाते.
गुढी उभारणे: सूर्योदयानंतर गुढी घराच्या दारात, गच्चीवर किंवा उंच जागी उभारली जाते. काठी पाटावर किंवा जमिनीवर नीट बांधली जाते.
पूजा विधी: गुढीला गंध, हळद-कुंकू, फुले आणि अक्षता अर्पण केली जाते. निरांजन आणि उदबत्ती दाखवून दूध-साखर, पेढे किंवा गोड पदार्थांचा नैवेद्य अर्पण केला जातो.
पंचांग श्रवण: उपाध्यायाकडून पंचांग श्रवण केले जाते, ज्यामध्ये नव्या वर्षाचे फल, ग्रह-नक्षत्रांची स्थिती आणि देशकालाचा निर्देश असतो. पंचांग श्रवणाचे महत्त्व असे सांगितले आहे: तिथी श्रवणाने लक्ष्मी लाभते, वार श्रवणाने आयुष्य वाढते,
नक्षत्र श्रवणाने पाप नष्ट होते, योग श्रवणाने रोग दूर होतात,
करण श्रवणाने इच्छित कार्य सिद्ध होते, पंचांग श्रवणाने गंगास्नानाचे फल मिळते.
गुढी उतरवणे: संध्याकाळी सूर्यास्ताच्या वेळी गुढीला पुन्हा हळद-कुंकू आणि फुले अर्पण करून ती उतरवली जाते. यानंतर आप्तेष्टांना नववर्षाच्या शुभेच्छा दिल्या जातात.
गुढीपाडव्याचे आरोग्यदृष्ट्या महत्त्व
गुढीपाडव्यादिवशी कडुनिंबाच्या पानांचे सेवनाला विशेष महत्त्व आहे. सकाळी कडुनिंबाची पाने ओवा, मीठ, हिंग, मिरी आणि साखरेसह वाटून खाल्ली जातात. आयुर्वेदानुसार, कडुनिंबामध्ये पचन सुधारणे, पित्तनाश करणे, त्वचारोग बरे करणे आणि कीटकनाशक गुणधर्म असतात. कडुनिंबाची पाने अंघोळीच्या पाण्यात टाकणे किंवा ती खाणे आरोग्यासाठी लाभदायक मानले जाते. यामुळे शरीराला थंडावा मिळतो आणि वसंत ऋतूत उद्भवणाऱ्या रोगांपासून संरक्षण होते.
गुढीपाडव्याचे साहित्यिक संदर्भ
गुढीपाडव्यासंबंधी मराठी साहित्यात अनेक संदर्भ आढळतात. संत ज्ञानेश्वर यांच्या ज्ञानेश्वरीत गुढीचे उल्लेख सुख, यश आणि भक्तीच्या प्रतीक म्हणून येतात:अधर्माची अवधी तोडी, दोषांचे लिहिले फाडी,
सज्जनांकरवी सुखाची गुढी, उभवी सर्वांसी.
संत नामदेव, जनाबाई आणि चोखामेळा यांच्या रचनांमध्येही गुढीचा उल्लेख आहे. संत चोखामेळा म्हणतात:टाळी वाजवावी, गुढी उभारावी, वाट चालावी पंढरीची.
संत एकनाथांनी आपल्या काव्यात गुढीला भक्ती, यश, वैराग्य, रामराज्य आणि स्वानंद यांचे रूपक बनवले आहे. ते गुढीला तिन्ही लोकांत आणि रणांगणावर उभारण्याचा उल्लेख करतात, ज्यामुळे तिचे सामरिक आणि आध्यात्मिक स्थान अधोरेखित होते. संत तुकाराम आणि विष्णुदास नामा यांनीही गुढीपाडव्याला श्रीरामांच्या अयोध्येत परतण्याशी जोडले आहे.
अर्वाचीन साहित्यात कवयित्री बहिणाबाई चौधरी यांनी आपल्या ‘गुढी उभारनी’ कवितेत गुढीपाडव्याचा उत्साह खानदेशी बोलीत व्यक्त केला आहे:चैत्रमासीचा आरंभ, गुढी-तोरणांचा सण,
नव्या वर्षाचं देन, सोडा मनातील आढीलोकगीतांमध्येही गुढीपाडव्यासंबंधी अनेक उल्लेख आहेत, जसे:गुढीपाडव्यास उंच गुढी उभारावी, कुळाची कीर्ती जावी दाही दिशा.
गुढीपाडव्यातील काठी पूजेची प्राचीन परंपरा
गुढीपाडव्यातील काठी पूजा ही प्राचीन परंपरेशी जोडली गेली आहे. जगभरातील विविध संस्कृतींमध्ये काठी पूजेचे दाखले आढळतात, जसे सायबेरीयातील सामोयीड्स, दक्षिण आफ्रिकेतील दामारा, इस्रायलमधील अशेराह पोल, युरोपातील मेपोल आणि पॅसिफिक बेटांवरील माओरींची व्हाकापोकोको आतुआ पूजा.
भारतातही नेपाळ, आसाम, त्रिपुरा, मणिपूर आणि राजस्थान येथे काठी पूजेच्या परंपरा आहेत. महाराष्ट्रात गुढीपाडव्यासह जतरकाठी, काठीकवाडी आणि नंदीध्वज यांसारख्या परंपराही पाळल्या जातात. ओरिसातील खंबेश्वरी देवीची पूजा हा काठी पूजेचा प्राचीन प्रकार मानला जातो.
गुढीपाडव्यातील कृषी आणि पर्यावरणीय महत्त्व
गुढीपाडवा हा कृषी संस्कृतीशीही जोडला गेला आहे. लोकसंस्कृतीच्या अभ्यासक डॉ. सरोजिनी बाबर यांच्या मते, गुढीपाडवा हा सृष्टीच्या सुफलीकरणाचा सण आहे. भूमी ही विश्वाची माता मानली जाते, आणि सूर्य तिच्यात जीवनाचे बीज पेरतो. गुढी उभारणे हे नव्या पिकांच्या समृद्धीचे प्रतीक आहे. कडुनिंबाच्या पानांचे सेवन आणि त्यांचा पूजेत समावेश यामुळे पर्यावरण संरक्षणाचा संदेशही मिळतो.
गुढीपाडवा हा नववर्षाचा आणि नव्या सुरुवातीचा उत्साहपूर्ण सण आहे. हा सण विजय, समृद्धी, भक्ती आणि सामाजिक एकतेचे प्रतीक आहे. श्रीरामांचा अयोध्येतील परत प्रवेश, शालिवाहन शकाची सुरुवात आणि ब्रह्मदेवाची सृष्टी निर्मिती यांसारख्या कथा या सणाला ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व देतात.
गुढी उभारणे, पंचांग श्रवण, कडुनिंबाचे सेवन आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम यामुळे हा सण प्रत्येकाच्या मनात आनंद आणि प्रेरणा जागवतो. चला, या गुढीपाडव्यादिवशी आपण नव्या संकल्पांसह नववर्षाचे स्वागत करूया आणि आपल्या जीवनात समृद्धी आणि सुख आणूया!
