gorakhnath-maharaj-charitra
|| गोरखनाथ महाराज ||
गोरखनाथ महाराज हे नवनाथांमधील एक महत्त्वाचे संत होते, ज्यांनी आपल्या योगसाधनेने आणि अध्यात्मिक शिकवणुकीने लोकांच्या मनात स्थान मिळवले.
मच्छिंद्रनाथ हे संपूर्ण भारतभर फिरत असत. त्यांच्या भटकंतीदरम्यान एकदा ते एका गावात भिक्षा मागण्यासाठी थांबले. ज्या घरात ते गेले, तिथे सुखसुविधा भरपूर होत्या, पण त्या घराला मूल नव्हते. दारात एक तेजस्वी साधू पाहून त्या घरातील स्त्री प्रभावित झाली. तिने भिक्षा देताना मच्छिंद्रनाथांना विनंती केली, “मला मुलाचा आशीर्वाद द्या.” मच्छिंद्रनाथांनी तिची ही इच्छा पूर्ण करण्यासाठी तिला एक चिमूटभर भस्म दिले आणि सांगितले, “हे घे, तुला पुत्रप्राप्ती होईल.”
स्त्रीला खूप आनंद झाला. ती लगेच शेजाऱ्यांना ही गोष्ट सांगायला गेली. तिने उत्साहाने सांगितले, “मला भिक्षा मागायला आलेल्या साधूंनी हे भस्म दिले आहे, आता मलाही तुमच्यासारखे मूल होणार आहे.” पण शेजाऱ्यांनी तिची ही गोष्ट ऐकून तिची थट्टा केली. त्यांच्या हसण्यामुळे ती लाजली आणि संकोचून तिने ते भस्म शेणाच्या ढिगावर फेकून दिले.
बारा वर्षांनंतर मच्छिंद्रनाथ पुन्हा त्या गावात आले. त्यांनी त्या स्त्रीला भिक्षेसाठी हाक मारली. ती भिक्षा घेऊन आली तेव्हा मच्छिंद्रनाथांनी तिला विचारले, “तुझा मुलगा कसा आहे?” ती म्हणाली, “मला मूल झालंच नाही.” हे ऐकून मच्छिंद्रनाथांना आश्चर्य वाटले. त्यांनी विचारले, “मी दिलेले भस्म तू काय केलेस?” तेव्हा तिने लाजून सांगितले की, शेजाऱ्यांच्या टिंगलमुळे तिने ते भस्म शेणाच्या ढिगावर टाकले होते. मच्छिंद्रनाथ तिला घेऊन त्या शेणाच्या ढिगापाशी गेले आणि मोठ्याने म्हणाले, “चल, गोरख!” त्याच क्षणी त्या शेणातून एक तेजस्वी बालक बाहेर आले आणि त्याने “आदेश!” असे उत्तर दिले. मच्छिंद्रनाथांनी त्या मुलाला आपल्यासोबत घेतले. हाच मुलगा पुढे गोरखनाथ म्हणून प्रसिद्ध झाला.
गोरखनाथांनी योगाचे विविध प्रकार लोकांपर्यंत पोहोचवले. त्यासाठी त्यांनी संपूर्ण भारतभर प्रवास केला आणि लोकांना आत्मज्ञानाचा मार्ग दाखवला. त्यांनी लिहिलेली काही प्रसिद्ध पुस्तके अशी आहेत:
- गोरक्ष संहिता
- सिद्ध सिद्धांत पद्धती
- योग मार्तंड
- योग सिद्धांत पद्धती
- योग बीज
- योग चिंतामणी
गोरखनाथांचा प्रभाव फक्त भारत आणि नेपाळपुरता मर्यादित नव्हता, तर अरब देशांमध्येही त्यांच्या शिकवणी पोहोचल्या होत्या. त्यांनी कानाला भोके पाडण्याची प्रथा सुरू केली, जी नाथ संप्रदायातील साधकांसाठी विशेष होती. ही प्रथा करण्यापूर्वी साधकांना कठोर हठयोगाची साधना करावी लागत असे. असे साधक अवधूत म्हणून ओळखले जात.
नाथ संप्रदाय हा मूळतः शिवापासून उत्पन्न झाला असला तरी, तो अद्वैतवादी तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे. या संप्रदायात स्वतःला आणि विश्वाला जाणून घेणे हे खरे ज्ञान मानले जाते. हे ज्ञान योगाच्या मार्गाने साध्य केले जाते, अशी त्यांची श्रद्धा आहे. गोरखनाथांनी गहिनीनाथांना या संप्रदायाची दीक्षा देऊन परंपरा पुढे चालवली.
इतर कथा आणि नावे:
त्र्यंबकेश्वर हे नाथ संप्रदायाचे मूळ स्थान मानले जाते. या पवित्र ठिकाणी गोरखनाथांनी नवनाथ आणि ८४ सिद्धांना उपदेश दिला. हा उपदेश त्यांनी एका खास शिळेवर बसून दिला, जिला ‘अनुपम शिळा’ म्हणतात. बोलीभाषेत तिला ‘अनुपान शिळा’ असेही संबोधले जाते. परशुराम जेव्हा मनःशांतीच्या शोधात होते, तेव्हा गोरखनाथांनी त्यांना या शिळेवर एक पात्र दिले आणि सांगितले, “जिथे या पात्रात ज्योत पेटेल, तिथे तपश्चर्या कर.” कर्दळीवनात ज्योत पेटल्यानंतर तिथे गोरखनाथ ज्योतिस्वरूपात प्रकट झाले.
त्या वेळी तिथे खूप धुके पसरले होते. कन्नड भाषेत धुक्याला ‘मंजू’ म्हणतात, म्हणून गोरखनाथांना ‘मंजूनाथ’ हे नावही मिळाले. या परंपरेनुसार, आजही नाथ संप्रदायातील १२ पंथांमधील एका योग्याची लोकशाही पद्धतीने राजा म्हणून निवड होते. त्याच्या हातात पात्र देऊन नाथांची मिरवणूक त्र्यंबकेश्वरपासून कर्दळीवनाकडे जाते.
अनुपम शिळा:
साठ हजार ऋषींच्या आग्रहाखातर गोरखनाथांनी त्यांना उपदेश देण्याचे मान्य केले. त्यांनी सर्व ऋषींना कौलगिरी येथे नेले आणि एका शिळेवर बसवून त्यांना मार्गदर्शन केले. या उपदेशातून नऊ जणांनी प्रत्येक शब्द पूर्णपणे आत्मसात केला, त्यांना ‘नवनाथ’ म्हणतात. तर ८४ जणांनी त्यातील गूढ अर्थ समजून घेतला, त्यांना ‘सिद्ध’ असे संबोधले जाते. गोरखनाथांनी या शिळेवर दिलेल्या उपदेशामुळे ती ‘अनुपम शिळा’ म्हणून ओळखली जाते. ‘अनुपम’ म्हणजे जिची तुलना होऊ शकत नाही अशी अनोखी शिळा.
