तीर्थक्षेत्र 

घृष्णेश्वर मंदिर, शंकराच्या १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक, औरंगाबाद जिल्ह्यातील दौलताबादपासून सुमारे ११ किलोमीटर अंतरावर वेरूळ लेण्यांजवळ स्थित आहे. शिवपुराण, स्कंदपुराण, रामायण आणि महाभारत या प्राचीन ग्रंथांत या मंदिराचे उल्लेख आढळतात. वेरूळपासून अवघ्या दीड किलोमीटरवर असलेले घृष्णेश्वर हे मंदिर भारतातील महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे आणि बारा ज्योतिर्लिंगांमध्ये हे अंतिम ज्योतिर्लिंग मानले जाते.

१८ व्या शतकात इंदोरच्या राणी अहिल्यादेवी होळकर यांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. इतिहासानुसार, शिवाजी महाराजांच्या आजोबांनी, मालोजीराजे, या मंदिरासाठी शेतात सापडलेले धन दान केले होते. लाल सँडस्टोनमध्ये बांधलेले हे मंदिर वास्तुशास्त्राच्या सुंदर उदाहरणांपैकी एक आहे. मंदिराच्या भिंतींवर शिवपार्वती विवाह, ब्रह्मा, विष्णू, गणेश यांच्या कथा साकारलेल्या आहेत.

ghrushneshwar

या मंदिराची कथा आहे की, घृष्णा आणि सुदेहा या दोन बहिणी होत्या, ज्या एकाच पुरुषाशी विवाह केलेल्या होत्या. मात्र, दोघींनाही मूल नव्हते. घृष्णा, जी शंकराची भक्त होती, तिने नित्य पूजा व उपासना केली. तिच्या भक्तीमुळे तिला पुत्र झाला, पण सवती सुदेहा ने त्या मुलाला ठार मारले आणि नदीत फेकले. घृष्णा पूजा करत असताना ही घटना घडली, परंतु तिने पूजा अर्धवट सोडली नाही. तिने फक्त हेच म्हटले की, जो देव तिला पुत्र देतो, तोच त्याचे रक्षण करेल.

शंकराच्या भक्तीमुळे, घृष्णेचा मुलगा पुन्हा जिवंत झाला आणि नदीतून बाहेर आला. त्याने आईला सांगितले की सुदेहेला क्षमा करा. घृष्णेच्या भक्तीने प्रभावित झालेल्या शंकराने तिच्या प्रार्थनेला मान्यता देत येथे ज्योतिर्लूपात स्थायिक होण्याचे कबूल केले. घृष्णा यांच्या नावावरूनच या स्थळाचे ‘घृष्णेश्वर‘ असे नामकरण झाले.

हे मंदिर औरंगाबादपासून ३० किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे आणि येथे श्रावण महिन्यात तसेच सोमवारी मोठी गर्दी असते. मंदिरातील शिल्पकलेचा आस्वाद घेण्यासाठी गर्दीच्या दिवसांपासून टाळून जावे, हे चांगले ठरते. सतत पूजा आणि अभिषेकासाठी भाविक येथे येतात, त्यामुळे हे एक जागृत देवस्थान मानले जाते.

वेरूळ गावातील येलगंगा नदीच्या काठावर स्थित घृष्णेश्वर मंदिर, स्थापत्यशास्त्राच्या सुंदर उदाहरणांपैकी एक आहे. या मंदिराच्या प्रथमतः जीर्णोद्धाराचे श्रेय १६ व्या शतकात छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आजोबा मालोजीराजे भोसले यांना जाते. सध्याच्या मंदिराचे बांधकाम १७३० मध्ये मल्हारराव होळकरांच्या पत्नी गौतमीबाईंनी सुरू केले, आणि नंतर शिवभक्त अहिल्याबाई होळकरांनी याचे पुनर्निर्माण करून त्याची भव्यता वाढवली.

मंदिराचे स्थापत्य लाल पाषाणात करण्यात आले असून, त्याचा नक्षीकाम अत्यंत देखणी आहे. मंदिराचा अर्धा भाग लाल पाषाणात तर दुसऱ्या अर्ध्या भागाचे बांधकाम विटा आणि चुन्याच्या मिश्रणात केले गेले आहे. मंदिराच्या भिंतीवर पुराणातील कथांचे चित्रण केले आहे, ज्यामुळे मंदिराच्या ऐतिहासिक व धार्मिक महत्त्वाची जाणीव होते.

घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराच्या कळसावर सोन्याच्या पत्र्याचे आवरण आहे, ज्यामुळे मंदिराची दिव्यता वाढते. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग दर्शन केल्यानंतर, मंदिराच्या पूर्वेकडील पायऱ्यांखाली डाव्या बाजूला एक शिलालेख दिसतो, जो मंदिराच्या ऐतिहासिकतेला साक्षी देतो.

हे मंदिर प्राचीन भारतीय स्थापत्यशास्त्राचे एक अद्वितीय उदाहरण आहे आणि त्याच्या सुंदरतेमुळे भक्त आणि पर्यटक यांचे आकर्षण बनले आहे.

घृष्णेश्वर मंदिराला २७ सप्टेंबर १९६० रोजी राष्ट्रीय स्मारक म्हणून मान्यता प्राप्त झाली. हा मानांकन, मंदिराच्या ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्त्वाला सन्मान देण्यासाठी करण्यात आले आहे. यामुळे, या प्राचीन धार्मिक स्थळाचे संरक्षण आणि जतन सुनिश्चित करण्यासाठी संबंधित सरकारी यंत्रणांनी विशेष उपाययोजना केल्या आहेत. हे मानांकन, घृष्णेश्वर मंदिराच्या वास्तुशिल्पीय व ऐतिहासिक मूल्याचे महत्त्व लक्षात घेत, त्याच्या सुरक्षिततेसाठी एक ठोस आधार प्रदान करते.

घृष्णा नामक एका पतिव्रतेचा विवाह एका ऋषीशी झाला. अनेक वर्षे एकत्र असतानाही, त्यांना पुत्रप्राप्ती होत नव्हती. यामुळे घृष्णा हिने आपल्या सख्ख्या बहिणी सुदेहा कडून आपल्या पतीसोबत विवाह करण्याची विनंती केली, ज्यामुळे तिला पुत्र प्राप्ती होईल असा विश्वास होता. सुदेहा हिने हा प्रस्ताव मान्य केला, कारण त्या दोघी सख्या बहिणी होत्या आणि यामुळे घरगुती कलह होणार नाही, असे घृष्णा समजत होती.

घृष्णा भगवान शंकराची भक्त होती आणि ती नेहमी त्यांची पूजा व उपासना करत असे. कालगणिक, घृष्णा हिला पुत्र झाला. परंतु, सुदेहा यावर मत्सर करत होती आणि तिच्या मनात जलन होती. एक दिवस, सुदेहेने घृष्णाच्या मुलाला ठार मारून येळगंगा नदीत फेकून दिले. त्यावेळी घृष्णा भगवान शंकराच्या पूजेतील मग्न होती. सुदेहाने मुलाला मारल्याची माहिती मिळाल्यावर, घृष्णा न थांबता आपली पूजा चालूच ठेवली, कारण तिचा विश्वास होता की जो देव तिला पुत्र देऊ शकतो, तोच त्याचे रक्षण करील.

घृष्णाच्या प्रखर भक्तीमुळे भगवान शंकर प्रसन्न झाले आणि मुलाला पुनर्जीवित केले. मृत्यूच्या पाशातून बाहेर येताच, मुलगा घृष्णाला सांगतो की, सुदेहेला क्षमा करा. तसेच, घृष्णाने भगवान शंकरांना या स्थानी कायमचे वास करण्याची प्रार्थना केली. भगवान शंकरांनी तिची प्रार्थना मान्य केली, आणि म्हणूनच या पवित्र स्थळाला “घृष्णेश्वर” असे नांव देण्यात आले.

वेळेवरील शिवालय तीर्थ कुंड हे वेगवेगळ्या धार्मिक महत्वाच्या स्थळांची प्रतीकात्मक प्रतिकृती असलेले एक प्रमुख तीर्थस्थान आहे. हे कुंड घृष्णेश्वर मंदिरापासून सुमारे पाचशे मीटर अंतरावर स्थित आहे. एक एकर क्षेत्रफळात विस्तारलेले हे कुंड चारही दिशांमध्ये प्रवेशासाठी दरवाज्यांसह सुसज्ज आहे.

या कुंडमध्ये एकूण ५६ दगडी पायऱ्या आहेत, ज्याद्वारे कुंडाच्या पाण्यात उतरणे सहज शक्य होते. शिवालय कुंडात महादेवाची आठ मंदिरे उभारली आहेत. या मंदीरांची रचना भारतातील अष्टतीर्थांचे प्रतीक म्हणून केली गेली आहे. यामध्ये उत्तरेस काशी, ईशान्येस गया, पूर्वेस गंगा, आग्नेयेला विरज, दक्षिणेस विशाल, आणि नैऋत्येस नाशिक यासारख्या तीर्थांची प्रतिकृती समाविष्ट आहे.

महिन्यातील प्रत्येक सोमवारी, घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग दर्शनासाठी अनेक भक्त याठिकाणी येतात, आणि स्थानिक तसेच परप्रांतातील हजारो भक्तांची गर्दी येथे असते.