gauri-ganpati
|| गौरी गणपती ||
गौरी पूजन: महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरा
गौरी हा शब्द हिंदू संस्कृतीत अत्यंत पवित्र आणि अर्थपूर्ण मानला जातो. गौरी ही भगवती पार्वती, महालक्ष्मी किंवा प्रकृतीच्या विविध रूपांचे प्रतीक आहे. महाराष्ट्रात गौरी पूजन हा नवरात्रोत्सव आणि गणेशोत्सवाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, जो भक्ती, समृद्धी आणि सांस्कृतिक वारशाचे सुंदर मिश्रण आहे.
गौरीला ज्येष्ठा गौरी किंवा महालक्ष्मी म्हणून पूजले जाते, आणि तिच्या पूजनातून घरात सुख, समृद्धी आणि आनंद येण्याची श्रद्धा आहे. या लेखात गौरी शब्दाचा अर्थ, गौरी पूजनाचा इतिहास, महत्त्व, विविध पद्धती आणि प्रादेशिक वैशिष्ट्ये याबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
गौरी शब्दाचा अर्थ
संस्कृत शब्दकोषानुसार, गौरी हा शब्द अनेक अर्थांनी युक्त आहे:
- पवित्र कन्या: गौरी म्हणजे आठ वर्षांची पवित्र मुलगी, जी शुद्धता आणि निर्दोषतेचे प्रतीक आहे.
- देवीचे रूप: गौरी ही भगवती पार्वती, महालक्ष्मी, वरुणाची पत्नी किंवा पृथ्वी यांचे रूप मानली जाते.
- प्रकृतीचे प्रतीक: गौरी हा शब्द तुळशी, मल्लिका (जाई) किंवा द्राक्षवेल यांच्याशीही जोडला जातो.
- सांस्कृतिक अर्थ: महाराष्ट्रात तेरड (हिबिस्कस) या वनस्पतीची पूजा गौरी म्हणून केली जाते, कारण ती समृद्धी आणि उर्जेचे प्रतीक आहे.
गौरी ही महालक्ष्मी (विष्णूची पत्नी) आणि पार्वती (शिवाची पत्नी) यांचे एकत्रित स्वरूप मानली जाते. ज्येष्ठा गौरी म्हणून तिला विशेष स्थान आहे, कारण ती घरात समृद्धी आणि मंगलमय वातावरण आणते.
गौरी गणपती पूजन: स्वरूप आणि परंपरा
भाद्रपद महिन्यातील अनुराधा, ज्येष्ठा आणि मूल नक्षत्रांमध्ये गौरी पूजनाचा उत्सव साजरा केला जातो. हा उत्सव सामान्यतः गणेशोत्सवा सोबत जोडला गेला आहे, कारण गौरी ही गणपतीची माता मानली जाते. या तीन दिवसांत गौरीची स्थापना, पूजा आणि विसर्जन केले जाते:
- पहिला दिवस (आगमन): अनुराधा नक्षत्रात गौरी किंवा महालक्ष्मीची मूर्ती, चित्र किंवा प्रतीक घरात आणले जाते.
- दुसरा दिवस (पूजन): ज्येष्ठा नक्षत्रात गौरीची विधिवत पूजा केली जाते, आणि महानैवेद्य अर्पण केला जातो.
- तिसरा दिवस (विसर्जन): मूल नक्षत्रात गौरीचे विसर्जन केले जाते, ज्यामुळे घरात समृद्धी आणि सकारात्मक ऊर्जा येते.
गौरीला महालक्ष्मी आणि ज्येष्ठा गौरी म्हणून पूजले जाते, कारण ती समृद्धी, वैभव आणि शक्तीची दाता आहे.
गौरी गणपतीचा इतिहास
हिंदू धर्मशास्त्र आणि सामाजिक परंपरांमध्ये गौरीला शिवशक्ती आणि गणपतीची माता म्हणून आदराचे स्थान आहे. अग्निपुराण मध्ये गौरीच्या मूर्तीच्या संयुक्त पूजेचा उल्लेख आहे, तर अपराजितप्राचीन ग्रंथात द्वादश गौरी चा उल्लेख आढळतो.
लातूर येथील नीलकंठेश्वर मंदिरात शिव आणि गौरीच्या कोरीव मूर्ती आहेत, ज्या प्राचीन काळातील शिल्पकौशल्याची साक्ष देतात. या मूर्तींमध्ये गौरीच्या पायाजवळ विंचू कोरलेला आहे, जो तिच्या शक्तीचे प्रतीक आहे.
एका कथेनुसार, भूतांनी त्रस्त झालेल्या स्त्रिया गौरीकडे गेल्या आणि त्यांनी आपले नशीब सुधारण्यासाठी तिला प्रार्थना केली. गौरीने त्यांना आशीर्वाद दिले, आणि तेव्हापासून गौरी पूजनाची परंपरा सुरू झाली.
गौरीच्या मूर्तीमध्ये ती डाव्या हातात बीज धारण करते, आणि तिच्या केसांत फुलांचा वेणी शोभतो. ती शिव घराण्याची देवता आहे, आणि कानौज येथे तिचे प्राचीन मंदिर आहे.
गौरी गणपतीचे महत्त्व
गौरी गणपती पूजन हा महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. हा उत्सव सर्व जाती, जमाती आणि समुदाय एकत्रितपणे साजरे करतात. विशेषतः शेती हा मुख्य व्यवसाय असलेल्या कुटुंबांमध्ये गौरी पूजनाला विशेष महत्त्व आहे.
गौरीला लक्ष्मी चे स्वरूप मानून धान्याची पूजा केली जाते, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता आणि समृद्धी वाढते. गौरी पूजनातून घरात सुख, समृद्धी आणि मंगलमय वातावरण येण्याची श्रद्धा आहे. हा उत्सव सामाजिक एकता आणि सांस्कृतिक वारसा टिकवण्याचेही माध्यम आहे.
गौरी पूजनाच्या विविध पद्धती
गौरी पूजनाच्या पद्धती आणि परंपरा प्रत्येक कुटुंब आणि प्रांतानुसार बदलतात. यामध्ये पारंपरिक आणि आधुनिकतेचा सुंदर संगम दिसतो:
- पारंपरिक पद्धती:
- काही कुटुंबे मुखवटे किंवा मूर्ती वापरतात, तर काही पाच, सात किंवा अकरा दगड जलाशयातून आणून त्यांची गौरी म्हणून पूजा करतात.
- पाच भांडी घेऊन त्यावर गौरीचे मुखवटे ठेवले जातात.
- गहू, तांदूळ, ज्वारी, हरभरा आणि डाळी यांचे ढीग बनवून त्यावर कपडा झाकून गौरीची स्थापना केली जाते.
- आधुनिक पद्धती:
- बाजारात धातू, लोखंडी सळ्या किंवा सिमेंटचे पत्रके उपलब्ध आहेत, ज्यावर गौरीचे मुखवटे ठेवले जातात.
- काही ठिकाणी साडी आणि मुखवटा वापरून गौरी सजवली जाते.
- तेरड (हिबिस्कस) ची मुळे गौरीच्या पायरी म्हणून पूजली जातात.
- मूर्ती आणि प्रतीके:
- काही कुटुंबे धातू, माती किंवा कागदावर गौरीची प्रतिमा बनवतात.
- गौरीसोबत तिची मुले (एक मुलगा आणि मुलगी) असल्याचे प्रतीक म्हणून छोट्या मूर्ती ठेवल्या जातात.
गौरी पूजन: त्रिदिवसीय उत्सव
पहिला दिवस (आगमन)
- संध्याकाळी किंवा पंचांगातील शुभ मुहूर्तावर गौरी घरात आणली जाते.
- गौरी आणणाऱ्या महिलेचे पाय दूध आणि पाण्याने धुतले जातात, आणि तिच्यावर कुंकू आणि स्वस्तिक काढले जाते.
- घराच्या दारापासून गौरीच्या स्थापनेच्या ठिकाणापर्यंत पायांचे ठसे काढले जातात.
- यावेळी थाळी, चमचा किंवा घंटा वाजवली जाते.
- गौरीला दूध, घरातील वस्तू आणि नैवेद्य दाखवला जातो. यामुळे घरात समृद्धी येण्याचा आशीर्वाद मिळतो.
- संध्याकाळी भाजी आणि पोळी चा नैवेद्य दाखवला जातो. पश्चिम महाराष्ट्रात याला गौरी आवाहन म्हणतात.
दुसरा दिवस (पूजन)
- ज्येष्ठा नक्षत्रात सकाळी गौरीची विधिवत पूजा आणि आरती केली जाते.
- फराळ (रेवडी लाडू, बेसन लाडू, करंजी, चकली, शेव, गुलपापडी) चा नैवेद्य अर्पण केला जातो.
- संध्याकाळी पुन्हा आरती आणि प्रसाद वाटला जातो. यात पूरनपोळी, ज्वारीचे अंबील, भांग भाजी, सोळा भाज्या, पापड, लोणचे, शेंगदाण्याची चटणी, पडवळाची आमटी यांचा समावेश असतो.
- काही ठिकाणी संध्याकाळी हळदी-कुंकवाचा कार्यक्रम आयोजित केला जातो, ज्यामध्ये महिलांचे स्वागत केले जाते.
तिसरा दिवस (विसर्जन)
- मूल नक्षत्रात गौरीचे विसर्जन केले जाते.
- सकाळी कापसाचे गाठ तयार केले जाते, ज्यामध्ये हळद, कोरडी फळे, तमालपत्र, फुले, झेंडूची पाने, काजूची फुले आणि रेशीम धागा मिसळला जातो.
- गौरीची पूजा आणि आरती केल्यानंतर गोड शेवयांची खीर आणि उडीद डाळीचा पापड अर्पण केला जातो.
- गौरीच्या चेहऱ्यावर उदासीनता दिसते, आणि तिला पुढील वर्षी येण्याचे निमंत्रण दिले जाते.
- धातू किंवा कायमस्वरूपी मूर्ती असल्यास ती विसर्जित केली जात नाही, तर झाडावर ठेवली जाते, ज्यामुळे घरात समृद्धी आणि वनस्पतींना कीटकांपासून संरक्षण मिळते.
दोरी पूजा
तिसऱ्या दिवशी ग्रामीण महाराष्ट्रात कापसाच्या सोळा गाठींची दोरी बनवून गौरीची पूजा केली जाते. ही दोरी हळदीने रंगवली जाते आणि गळ्यात बांधली जाते. अश्विन वद्य अष्टमीला ही दोरी काढून पूजा केली जाते. ही दोरी महालक्ष्मी चे प्रतीक मानली जाते आणि नवीन पिकापर्यंत गळ्यात ठेवली जाते.
गौरी पूजन: प्रादेशिक वैशिष्ट्ये
दक्षिण भारत
- भाद्रपद शुक्ल तृतीयेपासून गौरीचा उत्सव सुरू होतो आणि अनेक दिवस चालतो.
- प्रत्येक गावात गौरीच्या मूर्ती बनवल्या जातात, आणि त्या रस्त्यावर मिरवणुकीत काढल्या जातात.
- या उत्सवात सामुदायिक पूजा आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
कोकण
- कोकणातील कोळी समाज तेरडाचा कोंब आणून त्याला लक्ष्मी म्हणून पूजतो.
- या दिवशी मासे हा नैवेद्य अर्पण केला जातो, जो कोकणातील समुद्राशी जोडलेल्या संस्कृतीचे प्रतीक आहे.
