ganesh-chaturti
|| गणेश चतुर्थी ||
श्री गणेश चतुर्थी हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि लोकप्रिय सण आहे, जो भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल पक्षातील चतुर्थी तिथीला साजरा केला जातो. हा सण गणपती बाप्पा, म्हणजेच सुखकर्ता, विघ्नहर्ता आणि बुद्धीचा दाता, यांच्या जन्मोत्सवाचे प्रतीक आहे. गणेश चतुर्थीला महासिद्धीविनायकी चतुर्थी किंवा शिवा असेही संबोधले जाते, कारण या दिवशी गणपतीच्या अवतारांपैकी एकाचा जन्म झाला, अशी श्रद्धा आहे.
भारतभर, विशेषतः महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक, मध्य प्रदेश आणि गोवा यांसारख्या राज्यांमध्ये हा सण मोठ्या उत्साहाने आणि भक्तीभावाने साजरा होतो. गणेशोत्सवाच्या काळात सर्वत्र आनंद, भक्ती आणि एकतेचे वातावरण पसरते, आणि हा उत्सव 1, 5 किंवा 10 दिवस साजरा केला जातो, ज्याचा समारोप अनंत चतुर्दशीला गणपती विसर्जनाने होतो.
गणेश चतुर्थीचा सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व
गणपतीला विघ्नहर्ता आणि सिद्धिदाता म्हणून ओळखले जाते, आणि त्याची पूजा केल्याने जीवनातील सर्व अडथळे दूर होतात, तसेच सुख, शांती आणि समृद्धी प्राप्त होते. गणेश चतुर्थी हा सण केवळ धार्मिकच नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्याही महत्त्वाचा आहे.
महाराष्ट्रात हा सण लोकोत्सव म्हणून साजरा होतो, जिथे गावोगावी आणि शहरांमध्ये गणेश मंडप उभारले जातात. रंगीबेरंगी सजावट, ढोल-ताशांचा नाद, भक्तिगीते आणि आरत्या यामुळे वातावरण भक्तिमय आणि उत्साही बनते. घराघरांत गणपतीची मूर्ती स्थापित केली जाते, आणि भक्त आपल्या लाडक्या बाप्पाची मनोभावे सेवा करतात.
हा उत्सव 10 दिवसांचा असतो, आणि या काळात भक्त गणपतीला मोदक, दुर्वा, जास्वंदाची फुले आणि अन्य नैवेद्य अर्पण करतात. काही कुटुंबे गणेशोत्सव दोन दिवस, पाच दिवस किंवा गौरी विसर्जनापर्यंत साजरा करतात, तर काही पूर्ण 10 दिवस हा उत्सव आनंदाने पाळतात. या सणाला देश-विदेशातील पर्यटक आणि भक्त महाराष्ट्रात येतात, आणि गणेशोत्सवाची अनुभूती घेतात. लालबागचा राजा, दगडूशेठ हलवाई गणपती यांसारख्या प्रसिद्ध गणेश मंडळांचे दर्शन घेण्यासाठी लाखो भक्तांची गर्दी उसळते.
गणेश चतुर्थीची पौराणिक कथा
पौराणिक कथेनुसार, एकदा देवी पार्वती स्नानासाठी जात असताना त्यांना द्वारपालाची आवश्यकता भासली. त्यांनी चंदन आणि मातीपासून एक सुंदर मूर्ती घडवली आणि त्यात प्राण फुंकून त्या मूर्तीला आपला पुत्र म्हणून स्वीकारले. त्याला नाव दिले गणेश, आणि त्याला द्वारपाल म्हणून नियुक्त केले. पार्वतीने गणेशाला सांगितले की, कोणालाही आत येऊ देऊ नको. त्याचवेळी भगवान शंकर तिथे आले, परंतु गणेशाने त्यांना अडवले. यामुळे शंकर क्रुद्ध झाले, आणि त्यांनी त्रिशूलाने गणेशाचे शिर कापले.
स्नानानंतर हा प्रकार पाहून पार्वती अतिशय दुखी आणि क्रुद्ध झाल्या. त्यांनी शंकराला आपल्या पुत्राला जीवदान देण्याची विनंती केली. शंकरांनी आपल्या गणांना सांगितले की, उत्तर दिशेला जाऊन पहिल्या प्राण्याचे शिर घेऊन या. गणांना एक हत्ती दिसला, आणि त्याचे शिर घेऊन आल्यावर शंकरांनी ते गणेशाच्या धडावर बसवले. अशा रीतीने गणेशाला पुनर्जनन प्राप्त झाले, आणि तो दिवस भाद्रपद शुक्ल चतुर्थी होता. तेव्हापासून गणेश चतुर्थी साजरी होऊ लागली. गणपतीला दुर्वा आणि मोदक अतिशय प्रिय आहेत, आणि या सणात भक्त त्यांना हे अर्पण करतात.
गणेश चतुर्थीचे व्रत आणि पूजा विधी
गणेश चतुर्थीचे व्रत हे गाणपत्य संप्रदायाचे एक पवित्र व्रत आहे, जे श्रावण शुक्ल चतुर्थीपासून भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीपर्यंत पाळले जाते. याला पार्थिव गणेश व्रत असेही म्हणतात. या व्रतात भक्त नदीकाठावर किंवा पवित्र जलाशयाजवळ जाऊन स्नान करतात, आणि आपल्या अंगठ्याएवढी मातीची गणेश मूर्ती बनवतात. या मूर्तीचे षोडशोपचार (सोळा उपचार) पूजन करून, ती पुन्हा नदीत किंवा जलाशयात विसर्जित केली जाते. जर महिनाभर हे व्रत पाळणे शक्य नसेल, तर किमान भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीला पार्थिव मूर्तीची पूजा करावी, अशी परंपरा आहे.
पूजा विधी:
- स्नान आणि तयारी: सकाळी लवकर उठून स्नान करावे आणि स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे. देवघर स्वच्छ करावे.
- गणपती स्थापना: गणपतीची मूर्ती किंवा सुपारी लाल कपड्यावर स्थापित करावी. मूर्तीला स्नान घालून हळद-कुंकू लावावे.
- अर्पण: गणपतीला दुर्वा, जास्वंदाची फुले, लाल चंदन आणि मोदक अर्पण करावे. मोदक हा गणपतीचा आवडता नैवेद्य आहे.
- पूजा आणि जप: गणपती अथर्वशीर्ष, संकटनाशन स्तोत्र किंवा ॐ गं गणपतये नमः मंत्राचा जप करावा. धूप, दीप आणि नैवेद्य दाखवावा.
- आरती: गणपतीची आरती करावी आणि सर्वांना प्रसाद वाटावा.
गणेश विसर्जन: भावनिक निरोपाचा क्षण
अनंत चतुर्दशीला गणपती विसर्जनाचा विधी केला जातो, आणि हा क्षण प्रत्येक भक्तासाठी अत्यंत भावनिक असतो. दहा दिवस गणपती घरात पाहुण्यासारखा वास करतो, आणि विसर्जनाच्या वेळी त्याला निरोप देणे जड अंतःकरणाने होते. “गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या!” हा जयघोष आकाशात घुमतो, आणि ढोल-ताशांच्या गजरात मूर्ती पाण्यात विसर्जित केली जाते. लहान मुले, तरुण आणि वृद्ध सर्वजण या क्षणी भावूक होतात, आणि बाप्पाच्या आगमनातील उत्साह विसर्जनाच्या वेळी शांततेत रूपांतरित होतो. तरीही, पुढील वर्षी बाप्पा पुन्हा येईल, ही आशा भक्तांच्या मनात कायम राहते.
गणेश चतुर्थीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान
गणेशोत्सव हा सण सामाजिक एकतेचे प्रतीक आहे. स्वातंत्र्यपूर्व काळात लोकमान्य टिळक यांनी गणेशोत्सवाला सार्वजनिक स्वरूप देऊन लोकांना एकत्र आणले आणि स्वातंत्र्याच्या चळवळीला बळ दिले. आजही गणेश मंडळे सामाजिक कार्ये, रक्तदान शिबिरे, आरोग्य तपासणी आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन करतात. गणेशोत्सवात ढोल-ताशे, गणेश नृत्य, भक्तिगीते आणि नाट्यप्रदर्शन यांचा समावेश असतो, ज्यामुळे कला आणि संस्कृतीला प्रोत्साहन मिळते.
गणेश चतुर्थीचा संदेश
गणेश चतुर्थी हा सण आपल्याला भक्ती, नम्रता आणि एकतेची शिकवण देतो. गणपतीचे विघ्नहर्ता रूप आपल्याला संकटांवर मात करण्याची शक्ती देते, तर त्याचे सिद्धिदाता रूप आपल्याला यश आणि समृद्धीचा आशीर्वाद देते. हा सण आपल्याला आपल्या कुटुंब आणि समाजाशी जोडतो, आणि निसर्गाशी सुसंवाद राखण्याची प्रेरणा देतो. गणपतीच्या मूर्तीचे विसर्जन आपल्याला जीवनातील बदल स्वीकारण्याची आणि नव्या सुरुवातीची तयारी ठेवण्याची शिकवण देते.
श्री गणेश चतुर्थी हा भक्ती, उत्साह आणि सामाजिक एकतेचा महान उत्सव आहे. गणपतीच्या आगमनाने घर आणि मन आनंदाने भरते, आणि त्याच्या विसर्जनाने आपण नव्या उमेदीने पुढे जाण्यासाठी तयार होतो. गणपतीला मोदक आणि दुर्वा अर्पण करून, त्याची मनोभावे पूजा करून आपण आपले जीवन समृद्ध करू शकतो. चला, या गणेश चतुर्थीला आपण बाप्पाचे स्वागत करूया, त्याच्या कृपेने विघ्ने दूर करूया आणि आपले जीवन मंगलमय करूया!
