gajanan-maharaj
|| गजानन महाराज ||
शेगावचा योगीराज – श्री गजानन महाराज
जन्म आणि प्रकटीकरण:
श्री गजानन महाराज यांचा जन्म नेमका कधी झाला हे कोणास ठाऊक नाही, परंतु त्यांनी शेगाव या गावात प्रथम प्रकट होऊन भक्तांचे जीवन उजळले, तो दिवस होता माघ वद्य सप्तमी, शके १८००, म्हणजेच २३ फेब्रुवारी १८७८. त्यांचे आई-वडील कोण होते, याबद्दल कोणतीही माहिती उपलब्ध नाही. दिगंबर अवस्थेत राहणारे हे संत १८७८ ते १९१० या काळात कार्यरत होते. त्यांनी भाद्रपद शुक्ल पंचमी, ऋषीपंचमीच्या शुभदिनी म्हणजेच ८ सप्टेंबर १९१० रोजी समाधी घेतली. त्यांचे चरित्र दासगणू महाराजांनी “श्री गजानन विजय चरित्र ग्रंथ” या पुस्तकात अजरामर केले आहे.
प्रकटीकरण आणि शेगावचे महत्त्व:
विदर्भातील बुलढाणा जिल्ह्यात वसलेले शेगाव हे गाव श्री गजानन महाराजांच्या पावन वास्तव्यामुळे संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध झाले. पूर्वी हे गाव “शिवगाव” या नावाने ओळखले जायचे, पण कालांतराने त्याचा अपभ्रंश होऊन “शेगाव” असे नाव रूढ झाले. एकदा माघ महिन्यातील वद्य सप्तमीला श्री गजानन महाराज शेगावात प्रकट झाले.
त्यादिवशी श्री देविदास पातूरकर यांच्या घराबाहेर टाकलेल्या उष्ट्या अन्नाचे तुकडे ते खात होते आणि गाई-गुरांसाठी ठेवलेले पाणी पित होते. ही असामान्य कृती पाहून बंकटलाल अग्रवाल यांच्या मनात आश्चर्य आणि श्रद्धा निर्माण झाली. महाराज “गण गण गणात बोते” हे भजन सतत म्हणत असल्याने भक्तांनी त्यांना “गजानन महाराज” हे नाव दिले. सुमारे ३२ वर्षे त्यांनी शेगाव परिसरात भक्तांना मार्गदर्शन केले आणि आपल्या चैतन्यमय व्यक्तिमत्त्वाने सर्वांचे हृदय जिंकले.
दिगंबर अवस्थेतील हे संत आपल्या चमत्कारिक कृतींनी आणि सिद्ध योगशक्तींनी लोकांना आश्चर्यचकित करायचे. त्यांनी भक्तिमार्गाचा महिमा पटवून दिला आणि “गण गण गणात बोते” या मंत्रातून अद्वैत तत्त्वज्ञानाची ओळख करून दिली. कुत्रा, गाय, घोडा यांसारख्या प्राण्यांना वश करून त्यांनी चराचरात ईश्वराचे अस्तित्व असल्याचे दाखवून दिले.
एकदा त्यांनी भक्ताला पांडुरंगाचे प्रत्यक्ष दर्शन घडवले, तर जानराव देशमुख यांना मृत्यूच्या दारातून परत आणले. अनेकांचा अहंकारही त्यांनी आपल्या लीलेने नष्ट केला. मिळेल ते अन्न खाणे, कुठेही विश्रांती घेणे आणि मुक्तपणे संचार करणे, अशा त्यांच्या अवलियासारख्या स्वभावाने भक्तांना त्यांच्याबद्दल कायमच कुतूहल वाटायचे.
श्रद्धात्मक इतिहास:
काहींच्या मते, श्री गजानन महाराज हे तेलंगी ब्राह्मण होते. ही श्रद्धा बिरुदुराजू रामराजू यांनी “आंध्रा योगुलु” या पुस्तकात व्यक्त केलेल्या मतावर आधारित आहे. परंतु, दासभार्गव यांनी २००४ मध्ये प्रकाशित केलेल्या “श्री गजानन महाराज चरित्र कोश” या ग्रंथात या दाव्याचे खंडन केले आहे.
दासभार्गव यांनी शेगावात आठ वर्षे संशोधन करून हे पुस्तक लिहिले. त्यांनी २००३ मध्ये नाशिक क्षेत्रात शिवानंद सरस्वती या सत्पुरुषाशी भेट घेतली. त्यावेळी १२९ वर्षे वय असलेल्या शिवानंद सरस्वती यांनी सांगितले की, १८८७ मध्ये ते तरुण असताना त्यांची गजानन महाराजांशी नाशिक येथे भेट झाली होती. तमिळनाडूतील तिरुनेलवेल्ली येथून आलेले शिवानंद सरस्वती शेगावात महाराजांना २५-३० वेळा भेटले होते आणि ते अमरावती येथील खापर्डे यांच्या घरी मुक्काम करायचे.
शिवानंद सरस्वती यांचा उल्लेख श्री बा. ग. खापर्डे यांनी “श्री गजानन विजय” ग्रंथाच्या प्रस्तावनेतही केला आहे. कालांतराने ते तपश्चर्येसाठी हिमालयात गेले आणि त्यानंतर कोणालाही दिसले नाहीत. या सर्व तपशीलांवरून हे स्पष्ट होते की, गजानन महाराज तेलंगी ब्राह्मण नव्हते. त्यांचे मूळ कोणतेही असो, त्यांना वेदांचे परिपूर्ण ज्ञान होते आणि ते वेदांचे श्रवण करायला आवडायचे, हे मात्र निश्चित.
प्रथम दर्शन आणि जीवनाचा प्रारंभ:
माघ वद्य सप्तमी, शके १८०० (२३ फेब्रुवारी १८७८) या दिवशी १८ वर्षांचे गजानन महाराज शेगावात दिगंबर अवस्थेत प्रथम दृष्टीस पडले. ते देविदास पातूरकर यांच्या मठाबाहेर उष्ट्या अन्नाचे तुकडे खात होते. दासगणूंनी त्यांचे वर्णन असे केले आहे: “हा कोण, कुठला, काही कळेना | ब्रह्माचा ठाव कोण सांगेना | हीच परब्रह्माची मूर्ती | भक्तांना प्रचिती आली खरी.” बंकटलाल अग्रवाल यांना त्यांचे प्रथम दर्शन झाले तेव्हा त्यांनी पाहिले, “दंड पिळदार, छाती भव्य | दृष्टी स्थिर, भृकुटी तेजस्वी.” जेव्हा बंकटलाल यांनी त्यांना जेवणाबद्दल विचारले, तेव्हा महाराजांनी शून्य दृष्टिक्षेप टाकला. ते तुर्या अवस्थेत होते—जागृती, स्वप्न आणि सुषुप्तीच्या पलीकडे असलेली सहज समाधी.
बंकटलाल यांना वाटले की हे कोणते तरी असामान्य योगी आहेत. त्यांनी महाराजांना आपल्या घरी आणले. महाराजांच्या महानतेवर श्रद्धा ठेवणाऱ्या भक्तांनी बंकटलाल यांचे घर भरून गेले. काही महिने तिथे राहिल्यानंतर महाराजांनी गावातील मारुती मंदिरात आपले वास्तव्य हलवले.
स्वामी समर्थांशी साम्य:
अक्कलकोटचे श्री स्वामी समर्थ आणि श्री गजानन महाराज यांच्यात अनेक साम्य दिसतात. दोघेही परमहंस संन्यासी, उंच आजानुबाहू व्यक्तिमत्त्वाचे आणि गूढ बोल बोलणारे होते. स्वामी समर्थांच्या समाधीनंतर अवघ्या काही दिवसांनी गजानन महाराज शेगावात प्रकट झाले. काहींच्या मते, या दोन संतांची भेट झाली होती. स्वामी समर्थ हे गजानन महाराजांचे गुरू असावेत, असेही काही जण मानतात. परंतु, गजानन महाराजांची सर्व लक्षणे स्वयंभू आणि पूर्ण अवताराचीच दर्शवतात. त्यांनी स्वामींच्या नावाचा जप कधीच केला नाही, यावरून ते स्वामींचे शिष्य नव्हते, असेही मानले जाते.
स्वामींनी एकदा १८-१९ वर्षांच्या मुलाला “गणपती” म्हणून संबोधले आणि त्याला कपिलधारेत तपश्चर्यासाठी पाठवले, असे सांगितले जाते. जर तो मुलगा गजानन महाराज असता, तर १२ वर्षांच्या तपश्चर्येनंतर त्यांचे वय ३० असते. पण शेगावात प्रकट झाल्यावर त्यांचे वय १८ होते. म्हणून तो मुलगा गजानन महाराज नव्हता, हे स्पष्ट आहे.
उपदेश आणि जीवनशैली:
महाराजांनी कर्म, भक्ति आणि योग हे तीन मार्ग आत्मज्ञानाचे साधन असल्याचे सांगितले. त्यांनी गोविंदपंत टाकळीकर या कीर्तनकाराला उपदेश दिला की, “पोटासाठी कीर्तन करू नकोस.” एकदा मुंडगावच्या भागीने पुंडलिकाला महाराजांबद्दल संभ्रमात टाकले. तेव्हा महाराज त्याच्या स्वप्नात आले, त्याला पादुका दिल्या आणि दुसऱ्या दिवशी पूजा करण्यास सांगितले. आश्चर्य म्हणजे, दुसऱ्या दिवशी झ्यामसिंगाने त्या पादुका खरोखरच पाठवल्या. महाराज अद्वैतवादी असल्याने त्यांनी कोणालाही मंत्रदीक्षा दिल्याचा पुरावा नाही.
शारीरिक स्वरूप आणि स्वभाव:
सहा फूट उंच, सडपातळ देहयष्टी, तांबूस रंग, तुरळक दाढी-केस आणि वस्त्रहीन शरीर—अशी महाराजांची रूपरेषा होती. त्यांचे हात गुडघ्यापर्यंत पोहोचायचे. लांब पावले टाकत ते भरभर चालायचे, पाय अनवाणी आणि हातात फक्त चिलमी असायची. त्यांना झुणका-भाकरी, मुळ्याच्या शेंगा, हिरव्या मिरच्या आणि पिठीसाखर आवडायचे. कधी ते भरपूर खायचे, तर कधी तीन-चार दिवस उपाशी राहायचे. भक्तांनी दिलेले पंचपक्वान्न असो की कुणीतरी दिलेला मिरचीचा गोळा, सर्व काही ते प्रसन्नपणे स्वीकारायचे.
भ्रमण आणि चमत्कार:
महाराजांनी आपल्या ३२ वर्षांच्या अवतारात शेगावातून विदर्भातील अकोला, नागपूर, अकोट, मलकापूर, अमरावती, खामगाव अशा अनेक गावांना भेटी दिल्या. ते पंढरपूर आणि नाशिक-त्र्यंबकेश्वर येथेही नियमित जायचे. ब्रह्मागिरी पर्वतावर गहिनीनाथांची गुहा आणि निवृत्तीनाथांचे मंदिर यांना ते भेट द्यायचे. त्यांच्या चमत्कारात नाथ संप्रदायाची झलक दिसायची.
समाधी आणि संदेश:
८ सप्टेंबर १९१० रोजी ऋषीपंचमीला महाराजांनी शेगावात समाधी घेतली. समाधीपूर्वी त्यांनी सांगितले, “मी गेलो असे समजू नका | भक्तीत खंड पडू देऊ नका | मी नेहमीच येथे आहे.” त्यांचे हे शब्द भक्तांना आधार देणारे ठरले. समाधीच्या वेळी लाखो भक्त उपस्थित होते. त्यांचा देह शास्त्रोक्त पद्धतीने उत्तराभिमुख ठेवून समाधी पूर्ण झाली. आजही त्यांचे भक्त त्यांच्या कृपेचा अनुभव घेतात आणि शेगाव हे तीर्थक्षेत्र म्हणून प्रसिद्ध आहे.
श्री गजानन महाराज हे एक असामान्य संत होते, ज्यांनी आपल्या प्रेमळ स्वभावाने आणि चमत्कारांनी भक्तांचे जीवन समृद्ध केले. त्यांचे “अनंतकोटी ब्रह्मांडनायका” हे संबोधन त्यांच्या महानतेची साक्ष देते.
