ekadashi
|| एकादशी-का करतात ||
कादशीचे महत्त्व आणि माहात्म्य:
अश्वमेधसहस्त्राणि राजसूयशतानि च।
एकादश्युपवासस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्।। – पद्मपुराण
एकादशीच्या दिवशी विश्वात भगवान विष्णूंचे तत्त्व विशेष प्रमाणात कार्यरत असते. या दिवशी वातावरणात विष्णूतत्त्वाच्या लहरींचा संचार होतो, ज्यामुळे तुळशीच्या झाडाला या लहरी शोषून घेण्याची क्षमता वाढते. परिणामी, तुळशीची आध्यात्मिक शक्ती अधिक प्रभावी होते, असे सनातन आश्रमाच्या कु. मधुरा भोसले यांनी सांगितले आहे.
एकादशीचा उपवास आणि त्याचे फायदे:
प्रत्येक पंधरा दिवसांनी एकदा संपूर्ण उपवास केल्याने शरीरातील दोषांचे दहन होते. पंधरा दिवसांत घेतलेल्या आहाराचा रस ओजात रूपांतरित होतो, ज्यामुळे शरीराला नवीन ऊर्जा मिळते. म्हणूनच एकादशीच्या उपवासाला विशेष महत्त्व आहे. गृहस्थांसाठी साधारणतः शुक्ल पक्षातील एकादशी पाळणे पुरेसे मानले जाते, परंतु चातुर्मासात मात्र शुक्ल आणि कृष्ण अशा दोन्ही पक्षांतील एकादश्या पाळण्याचा विधी आहे. पद्मपुराणात एकादशीचे खालील लाभ सांगितले आहेत:
स्वर्गमोक्षप्रदा ह्येषा शरीरारोग्यदायिनी।
सुकलत्रप्रदा ह्येषा जीवत्पुत्रप्रदायिनी।
न गंगा न गया भूप न काशी न च पुष्करम्।
न चापि वैष्णवं क्षेत्रं तुल्यं हरिदिनेन च। – पद्मपुराण, आदिखंड
अर्थ: एकादशी ही स्वर्ग आणि मोक्ष देणारी, शरीराला निरोगी ठेवणारी, उत्तम पत्नी आणि पुत्र यांचे वरदान देणारी आहे. गंगा, गया, काशी, पुष्कर किंवा कोणतेही वैष्णव क्षेत्र एकादशीच्या दिवसाशी तुलना करू शकत नाही. या दिवसाला ‘हरिदिन’ म्हणजेच विष्णूचा दिवस असेही म्हणतात.
एकादशीची देवता आणि प्रकार:
एकादशीचे व्रत भगवान विष्णूंना समर्पित आहे. हे व्रत दोन प्रकारचे असते: स्मार्त आणि भागवत. जेव्हा एका पक्षात हे दोन्ही प्रकार संभवतात, तेव्हा पंचांगात पहिल्या दिवशी स्मार्त आणि दुसऱ्या दिवशी भागवत एकादशी असे नमूद केले जाते. शैव संप्रदायाचे लोक स्मार्त एकादशी पाळतात, तर वैष्णव संप्रदायाचे लोक भागवत एकादशीचे पालन करतात. वर्षभरात प्रत्येक महिन्यात दोन एकादश्या येतात, म्हणजेच एकूण 24 एकादश्या होतात. इतर व्रतांप्रमाणे यासाठी औपचारिक संकल्पाची आवश्यकता नसते.
एकादशीच्या दिवशी सात्त्विकता सर्वोच्च स्तरावर असते, कारण या दिवशी सत्त्वगुणाचे प्रमाण वाढते, तर रज आणि तम गुण कमी होतात. त्यामुळे या दिवशी केलेली साधना अधिक फलदायी ठरते.
एकादशी व्रताची पद्धत:
एकादशीला काहीही न खाता केवळ पाणी आणि सुंठसाखर घेणे सर्वोत्तम मानले जाते. जर हे शक्य नसेल, तर उपवासाचे सात्त्विक पदार्थ खावेत. हे व्रत एकादशीच्या दिवशी पाळून द्वादशीला पारणे करतात. पुण्य मिळावे या हेतूने एकादशीकडे पाहणे चुकीचे आहे. या व्रताचे खरे फायदे व्यक्ती, समाज आणि राष्ट्राच्या कल्याणासाठी आहेत आणि भविष्यातही असतील.
हिंदू धर्मात प्रत्येक महिन्यात दोन एकादश्या येतात. शुक्ल पक्षातील एकादशीला ‘स्मार्त’ म्हणतात, जी शंकराला समर्पित आहे, तर कृष्ण पक्षातील एकादशीला ‘भागवत’ म्हणतात, जी विष्णूंना अर्पण केली जाते. हिंदू कॅलेंडर चंद्राच्या भ्रमणावर आधारित आहे. अमावास्येपासून पौर्णिमेपर्यंतचा पंधरवडा ‘शुक्ल पक्ष’ आणि पौर्णिमेपासून अमावास्येपर्यंतचा पंधरवडा ‘कृष्ण पक्ष’ असे संबोधला जातो. या दोन्ही पक्षांमध्ये दर महिन्याला एकादशी येते.
पौराणिक कथा आणि गोत्रवध दोषाचा नाश:
महाभारतात युद्धादरम्यान गोत्रवध झाल्याने धर्मराज व्याकूळ झाला होता. त्याने श्रीकृष्णाला विचारले, “गोत्रवधाच्या दोषापासून मुक्ती कशी मिळेल?” तेव्हा श्रीकृष्ण म्हणाले, “एकादशीचे व्रत पाळल्याने गोत्रहत्या दोष नष्ट होईल.” या व्रताचे पालन केल्याने महापापांचा नाश होतो आणि सर्व दोष दूर होतात. पौराणिक कथांमध्ये मानवावर सकारात्मक संस्कार घडवण्याची शक्ती आहे. या व्रतांमध्ये विज्ञानदृष्ट्या कल्याणकारी तत्त्वे दडलेली आहेत, जी मानवाच्या उन्नतीसाठी उपयुक्त आहेत.
लोकांना फक्त “एकादशीला उपवास करा” असे सांगितले, तर ते सहजासहजी मान्य करत नाहीत. म्हणूनच त्यांना पुण्य, मोक्ष, ऐश्वर्य आणि आरोग्य यांचे लाभ सांगून प्रोत्साहन दिले जाते. या उपवासाने पापांचा नाश होऊन जीवन समृद्ध होते, असे शास्त्रात नमूद आहे.
शरीराच्या आरोग्यासाठी एकादशीचे महत्त्व:
आपले शरीर पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू आणि आकाश या पंचमहाभूतांनी बनले आहे. या पंचतत्त्वांचा शरीरावर सतत परिणाम होत असतो. वातावरणातील असंतुलनामुळे आरोग्यावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. एकादशीचा उपवास शरीराला निरोगी आणि प्रतिकारशक्तीने युक्त ठेवण्यास मदत करतो. विशेषतः चंद्राच्या प्रभावाला प्रतिकार करण्यासाठी हे व्रत महत्त्वाचे आहे.
एकादशीनंतर येणाऱ्या पौर्णिमा आणि अमावास्या या तिथींवर चंद्राचा प्रभाव जास्त असतो. चंद्र हा मनाचा आणि जलाचा कारक मानला जातो. समुद्रात येणारी भरती-ओहोटी हे चंद्राच्या जलावरील प्रभावाचे उदाहरण आहे. त्याचप्रमाणे मानवी शरीरातील जलतत्त्व आणि मनावरही चंद्राचा परिणाम होतो. या काळात फेपरे येणे, शरीर कमजोर होणे किंवा मानसिक असंतुलन यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात. म्हणूनच एकादशीचा उपवास शरीराला संतुलित आणि सशक्त ठेवण्यासाठी आवश्यक आहे.
