dnyaneshwar-maharaj-palkhi
|| ज्ञानेश्वर महाराजांची पालखी ||
संत ज्ञानेश्वरांची पालखी: समता आणि मानवतेचा संदेश
संत ज्ञानेश्वर यांच्या विचारांनी मराठी मातीला नवचैतन्य प्रदान केले आणि समाजमनाला परिवर्तनाची प्रेरणा दिली. त्यांच्या विचारांची पालखी ही केवळ धार्मिक यात्रा नसून, समता, मानवता आणि भक्ती यांचा संगम आहे. या पालखीने त्या काळातील सामाजिक विषमतेला आव्हान देत, सर्वसामान्यांच्या हृदयात आशेचा किरण प्रज्वलित केला.
आजही, विशेषतः कोरोना महामारी सारख्या संकटकाळात, ज्ञानदेवांची ही पालखी निराशेतून बाहेर पडण्यासाठी आणि जीवनाला नवीन दिशा देण्यासाठी प्रेरणा देत आहे. ही पालखी पंढरपूरच्या दिशेने निघालेली आहे, जिथे ती विठ्ठलाच्या चरणी मानवतेचा संदेश घेऊन पोहोचते.
ज्ञानेश्वरांचा प्रेरणादायी वारसा
संत ज्ञानेश्वर हे मराठी संस्कृतीचे एक तेजस्वी रत्न आहेत. त्यांनी भागवत धर्माला नवीन दिशा देत, सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिवर्तनाचा पाया रचला. त्यांनी चातुर्वर्ण्याच्या कठोर चौकटीला आव्हान देत, उपेक्षित आणि वंचित समाजाला समतेचा संदेश दिला. त्यांचा हा संदेश ज्ञानेश्वरी या अमर ग्रंथातून प्रकट झाला, ज्यामुळे संस्कृतमधील भगवद्गीतेचे गहन तत्त्वज्ञान मराठी भाषेत सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचले.
ज्ञानदेवांनी नऊ हजार ओव्या रचून गीतेच्या सातशे श्लोकांचे सुंदर आणि सुलभ भाष्य केले. यात त्यांनी तत्त्वज्ञानाला काव्यात्मकतेची जोड देत, सर्वसामान्यांच्या मनाला स्पर्श करणारा आविष्कार घडवला. ते म्हणतात:
तेणे कारणे मी बोलेन। बोली अरूपाचें रूप दावीन। अतींद्रिय परी भोगवीन इंद्रियांकरवी।।
या ओळीतून त्यांनी अतींद्रिय तत्त्वज्ञानाला इंद्रियांच्या माध्यमातून सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्याचा संकल्प व्यक्त केला. नाथपंथी परंपरेतील त्यांचे गुरू आणि बंधू निवृत्तीनाथ यांच्या मार्गदर्शनाने त्यांनी बोलीभाषेचा स्वीकार केला, ज्यामुळे ज्ञानाचा प्रसार सर्व स्तरांपर्यंत झाला. त्यावेळी पंडितांच्या दुराग्रहामुळे सामान्य जनता ज्ञानापासून वंचित होती. या अन्यायाला आव्हान देत, ज्ञानदेवांनी मानवता धर्माची स्थापना केली, ज्याने सर्वांना समानतेचा अधिकार मिळाला.
भक्ती आणि समतेचा संदेश
भगवद्गीते मध्ये भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात:
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः। स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्।।
या श्लोकात श्रीकृष्ण स्पष्ट करतात की, भक्तीचा अधिकार सर्वांना आहे, मग ते कोणत्याही वर्णाचे असोत. भगवंताच्या दृष्टीने कोणताही भेदभाव नाही. जो भक्त सख्यभावाने भगवंताला शरण जातो, त्याला परमगती प्राप्त होते. ज्ञानदेवांनी या तत्त्वाला मराठी भाषेतून सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवले. त्यांनी ज्ञानयोग, कर्मयोग आणि भक्तियोग यांचा समन्वय साधला, आणि भक्तियोगाला सर्वात सुलभ मार्ग म्हणून सांगितले. त्यांच्या मते, भक्तीने भगवंताचे दर्शन घेणारा भक्त स्वतः परमात्म्याच्या स्वरूपात सामावतो आणि समत्वभावाने जगाकडे पाहतो, जसे दिवा घरातील आणि बाहेरील सर्वांना समान उजेड देतो.
ज्ञानेश्वरी आणि अभंगसृष्टी
ज्ञानेश्वरी हा केवळ तत्त्वज्ञानाचा ग्रंथ नसून, काव्य, भक्ती आणि समन्वयाचा अनमोल खजिना आहे. यातून ज्ञानदेवांनी मराठी भाषेची समृद्धी आणि सामर्थ्य सिद्ध केले. त्यांनी मराठीला तत्त्वज्ञान पेलण्यास सक्षम आणि अमृतासमान रसपूर्ण भाषा बनवले. त्यांच्या अभंगां मधूनही त्यांचा आत्माविष्कार प्रकट झाला. पंढरपूरच्या वाळवंटात वारकरी एकत्र येऊन भेदभाव विसरतात, आणि विठ्ठलाच्या भक्तीत एकरूप होतात. या भक्तीच्या आनंदात स्त्री-पुरुष, गरीब-श्रीमंत सर्व समान होतात.
संत जनाबाई यांचा हा अभंग याचे सुंदर उदाहरण आहे:
जोडी जोडिली शिवाची। भ्रांती फिटली मनाची।। आनंदासी आनंद झाला। बोधे बोधचि भेटला।। ऐसी विश्रांती लाधली। आनंदकळा संचारली।। त्या एकी एक होता। दासी जनी कैची आता।।
जनाबाईंनी दैनंदिन कामे करताना जाणिवेच्या साहाय्याने परमात्म्याचा साक्षात्कार अनुभवला. त्यांनी जिवात्मा आणि शिवात्मा यांच्या एकतेचा अनुभव शब्दांत व्यक्त केला. हा अनुभव ज्ञानदेवांच्या प्रेरणेचा परिणाम आहे, ज्याने सामान्य माणसाला ईश्वराच्या सान्निध्यात आणले.
आजच्या काळातील पालखीचा संदेश
आजच्या काळातही ज्ञानदेवांची पालखी मानवता धर्माचा संदेश घेऊन समाजाकडे पाहत आहे. कोरोना महामारी ने अनेक कुटुंबे उद्ध्वस्त झाली आहेत. आर्थिक आणि मानसिक संकटांनी ग्रस्त असलेल्या या कुटुंबांना आधाराची गरज आहे. अशा वेळी ज्ञानदेवांचे पसायदान नवीन अर्थ घेऊन समोर येते. त्यांनी ‘भूतां परस्परे जडो मैत्र जिवांचे’ हे दान मागितले होते, आणि आजही तेच दान समाजाला एकत्र आणण्यासाठी आवश्यक आहे.
संकटकाळात अनेकांनी मदत केली, पण अजूनही आधाराच्या हातांची गरज आहे. कवी विंदा करंदीकर यांनी याचा सुंदर उल्लेख केला आहे:
देणाऱ्याने देत जावे। घेणाऱ्याने घेत जावे। घेता घेता एक दिवस। देणाऱ्याचे हात घ्यावे।।
निराधारांना आधार देणे हीच आजची खरी ईश्वरपूजा आहे. ही पालखी आषाढी एकादशीला पंढरपूरला विठ्ठलाच्या चरणी पोहोचेल, आणि कोरोनामुक्त समाजाच्या संकल्पाला बळ देईल.
