diwali
|| सण -दिवाळी ||
दिवाळी हा हिंदू धर्मातील सर्वात महत्त्वाचा आणि आनंददायी सण आहे, जो भारतभर तसेच जगभरातील हिंदू समुदायात उत्साहाने साजरा केला जातो. हा दीपोत्सव अंधारावर प्रकाशाचा विजय, समृद्धी आणि कृतज्ञतेचे प्रतीक मानला जातो. या सणादरम्यान घरोघरी तेलाच्या पणत्या लावल्या जातात, उंच जागी आकाशकंदील टांगले जातात आणि दारात रंगीबेरंगी रांगोळ्या काढून सजावट केली जाते.
पावसाळा संपून शेतात नवीन पिके हाती आल्यानंतर, शरद ऋतूच्या मध्यभागी, आश्विन आणि कार्तिक महिन्यांच्या संधीकाळात हा सण येतो. आश्विन वद्य द्वादशीपासून कार्तिक शुद्ध द्वितीयेपर्यंत, म्हणजेच सलग सहा दिवस हा उत्सव साजरा केला जातो. सामान्यतः ऑक्टोबर किंवा नोव्हेंबर महिन्यात हा सण येतो, ज्यामुळे शरद ऋतूचा शीतल आणि आल्हाददायक वातावरणात आनंद दुप्पट होतो.
दिवाळीचा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा
दिवाळी हा सण सुमारे तीन हजार वर्षांहून अधिक काळापासून साजरा केला जात असल्याचे पुरावे उपलब्ध आहेत. काही विद्वानांच्या मते, या सणाचा उगम प्राचीन काळी, जेव्हा आर्यांचे वास्तव्य उत्तर ध्रुवीय प्रदेशात होते, तेव्हा झाला असावा. वैदिक काळात आश्विन महिन्यात शरद ऋतूच्या स्वागतासाठी आश्वयुजी किंवा आग्रयण यांसारखे यज्ञ केले जात, जे सात पाकयज्ञांपैकी एक मानले जात. तथापि, या यज्ञांशी दिवाळीचा थेट संबंध आहे, असे ठामपणे सांगता येत नाही.
इतिहासकार बी. के. गुप्ते यांनी आपल्या ‘फोकलोअर ऑफ दिवाली’ या पुस्तकात असे मत मांडले आहे की, प्राचीन धार्मिक आचारांमध्ये दिवाळीचे स्पष्ट संदर्भ सापडत नाहीत, परंतु हा सण कालांतराने सांस्कृतिक आणि सामाजिक परंपरांचा भाग बनला.
पौराणिक कथेनुसार, भगवान रामचंद्रांनी चौदा वर्षांचा वनवास पूर्ण करून माता सीता आणि लक्ष्मणासह अयोध्येत परत येण्याचा शुभदिन हा दिवाळीचा होता. अयोध्येतील प्रजाजनांनी रामाच्या स्वागतासाठी घरोघरी पणत्या लावल्या, आणि तेव्हापासून ही परंपरा चालत आली आहे. तथापि, प्राचीन काळी हा सण यक्षांचा उत्सव म्हणूनही ओळखला जायचा.
यक्षरात्री म्हणून संबोधल्या जाणाऱ्या या सणात अंधार दूर करून प्रकाशाचे मांगल्य स्थापित करण्याचा उद्देश होता. दीप हा मांगल्य, समृद्धी आणि आशेचे प्रतीक मानला जातो, आणि त्याच्या प्रकाशाने जीवनातील अज्ञान आणि दुःखरूपी अंधार दूर व्हावा, अशी प्रार्थना भक्त करतात.
दिवाळीच्या परंपरा आणि रीतीरिवाज
दिवाळी हा सण पावसाळ्यातील समृद्धीचा आणि नवीन पिकांच्या आगमनाचा उत्सव आहे. या काळात शेतकरी नव्या पिकांच्या प्राप्तीची कृतज्ञता व्यक्त करतात, आणि कुटुंबे एकत्र येऊन आनंद साजरा करतात. घरोघरी सायंकाळी रांगोळ्या काढल्या जातात, ज्या सौंदर्य आणि शुभेच्छांचे प्रतीक आहेत. दारात लावलेले आकाशकंदील रात्रीच्या अंधारात चमकतात, आणि घराला उत्सवी रूप देतात.
महाराष्ट्रात लहान मुले मातीपासून किल्ले बनवतात, त्यावर मातीची खेळणी, लहान मूर्ती आणि धान्य पेरतात. ही परंपरा रामायणातील अयोध्येच्या स्वागताशी जोडली जाते, परंतु तिचा नेमका उगम कधी आणि कसा झाला, याची स्पष्ट नोंद उपलब्ध नाही. तरीही, ही प्रथा मुलांमध्ये सर्जनशीलता आणि उत्साह निर्माण करते.
दिवाळीच्या काळात फराळाचे पदार्थ—जसे की चकली, लाडू, करंजी आणि शंकरपाळे—घराघरांत तयार केले जातात. कुटुंबे एकमेकांना भेटी देतात, मिठाई आणि शुभेच्छांचे आदानप्रदान करतात, आणि सामाजिक बंध दृढ करतात. या सणात लक्ष्मीपूजनाला विशेष महत्त्व आहे, जिथे भक्त समृद्धी आणि सौभाग्याची प्रार्थना करतात. व्यापारी आपली हिशोबाची वह्या नव्याने सुरू करतात, आणि नव्या संधींच्या स्वागतासाठी लक्ष्मी-गणेश पूजन करतात.
दिवाळीची विविध नावे
दिवाळी या सणाला प्राचीन काळापासून अनेक नावांनी संबोधले गेले आहे, जे त्याच्या विविध पैलूंना अधोरेखित करतात. हेमचंद्र आणि वात्स्यायन यांच्या ‘कामसूत्रा’त या सणाला ‘यक्षरात्री’ असे म्हटले आहे, जे यक्षांच्या उत्सवाशी संबंधित आहे. ‘नीलमत पुराणा’त याला ‘दीपमाला’ असे नाव आहे, जे दीपांच्या माळेचे सौंदर्य दर्शवते. हर्षवर्धनाच्या ‘नागानंद’ नाटकात याला ‘दीपप्रतिपदुत्सव’ असे संबोधले आहे, तर ‘ज्योतिषरत्नमाला’ ग्रंथात ‘दिवाळी’ हा शब्द प्रथम वापरला गेला.
‘भविष्योत्तर पुराणा’त याला ‘दीपालिका’ आणि ‘काल्विवेक’ ग्रंथात ‘सुखरात्रि’ असे नाव आहे. ‘व्रतप्रकाश’ या ग्रंथात याला ‘सुख सुप्तिका’ असे म्हटले आहे, जे सुख आणि शांतीच्या रात्रीचे प्रतीक आहे. ही विविध नावे या सणाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक वैविध्याची साक्ष देतात.
दिवाळीचा सामाजिक आणि आध्यात्मिक पैलू
दिवाळी हा केवळ दीपांचा उत्सव नसून, तो सामाजिक एकतेचा आणि आध्यात्मिक प्रबोधनाचा सण आहे. या सणात कुटुंबे एकत्र येतात, शेजारी आणि नातेवाइकांशी बंध दृढ करतात. हा सण आपल्याला अंधारावर प्रकाशाचा, अज्ञानावर ज्ञानाचा आणि दुःखावर आनंदाचा विजय शिकवतो. लक्ष्मीपूजन, भाऊबीज, धनत्रयोदशी आणि नरकचतुर्दशी यांसारख्या परंपरांमुळे हा सण सर्व वयोगटांसाठी विशेष बनतो. लहान मुलांपासून वृद्धांपर्यंत सर्वजण या उत्सवात सहभागी होतात, आणि दीपांच्या उजेडात जीवनातील नव्या आशा जागवतात.
दिवाळी हा सण प्रकाश, समृद्धी आणि आनंदाचा संदेश घेऊन येतो. घरोघरी लावलेल्या पणत्या आणि आकाशकंदीलांनी रात्र उजळून निघते, आणि रांगोळ्यांनी सजलेली दारे शुभेच्छांचे स्वागत करतात. रामाच्या अयोध्येतील आगमनापासून ते यक्षरात्रीच्या प्राचीन परंपरेपर्यंत, दिवाळीचा इतिहास आणि सांस्कृतिक वारसा अतिशय समृद्ध आहे. या सणाच्या विविध नावांमधून त्याचे वैविध्य आणि महत्त्व प्रकट होते. दिवाळीच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी आपल्या जीवनातील अंधार दूर करूया आणि प्रेम, सौहार्द आणि समृद्धीचा प्रकाश पसरवूया!
