dhantrayodashi
|| सण- धनत्रयोदशी ||
धनत्रयोदशीचा सण आणि त्याची तारीख
धनत्रयोदशी हा सण कार्तिक कृष्ण त्रयोदशी रोजी साजरा केला जातो, जो दीपावलीच्या उत्सवाची सुरुवात मानला जातो. सन २०२१ मध्ये हा सण २ नोव्हेंबर, मंगळवारी साजरा झाला. या तिथीला उदयव्यापिनी त्रयोदशी असेही संबोधले जाते, कारण ती सूर्योदयापासून प्रभावी असते
दीपावलीच्या दोन दिवस आधी येणारा हा उत्सव घराघरांत उत्साह आणि आनंदाचे वातावरण निर्माण करतो. या दिवशी लोक आपले घर स्वच्छ करतात, दीपावलीसाठी आवश्यक वस्तूंची खरेदी करतात, आणि गोड पदार्थ तयार करतात. सोने, चांदी, किंवा स्वयंपाकघरातील नवीन भांडी खरेदी करण्यासाठी धनत्रयोदशी हा अत्यंत शुभ दिवस मानला जातो.
हा सण दीपावलीच्या मंगलमय कालावधीचा प्रारंभ करतो, जो भाऊबीज पर्यंत चालतो. धनत्रयोदशीपासून घरात दीपप्रज्वलनाची परंपरा सुरू होते, ज्यामुळे अंधाराचा नाश होऊन प्रकाश आणि सकारात्मक ऊर्जेचे स्वागत होते.
धनत्रयोदशी साजरी करण्यामागील कारणे
धनत्रयोदशी हा सण भगवान धन्वंतरी, देवी लक्ष्मी, आणि कुबेर यांच्या पूजेशी जोडला गेला आहे. पौराणिक कथेनुसार, समुद्र मंथनाच्या वेळी कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीच्या दिवशी भगवान धन्वंतरी अमृतकलश घेऊन प्रकट झाले. धन्वंतरी हे आयुर्वेदाचे जनक आणि आरोग्याचे देवता मानले जातात.
त्यांच्या जन्माच्या स्मरणार्थ हा दिवस धन्वंतरी जयंती म्हणूनही साजरा केला जातो. या दिवशी धन्वंतरीची पूजा केल्याने आरोग्य, दीर्घायुष्य, आणि कल्याण प्राप्त होते, अशी श्रद्धा आहे.
याच दिवशी देवी लक्ष्मी, समृद्धीची अधिष्ठात्री, आणि कुबेर, धनाचा स्वामी, हे समुद्रातून अवतरले, असे मानले जाते. त्यामुळे या दिवशी लक्ष्मी आणि कुबेर यांची पूजा करून भक्त समृद्धी, यश, आणि वैभवाची प्रार्थना करतात.
धनत्रयोदशीला सोने, चांदी, किंवा मौल्यवान वस्तू खरेदी करणे शुभ मानले जाते, कारण यामुळे लक्ष्मीचे घरात स्वागत होते आणि वर्षभर आर्थिक स्थैर्य राहते. नवीन व्यवसाय, घर, वाहन, किंवा दागिने खरेदी करण्यासाठी हा दिवस विशेष मंगलमय मानला जातो.
धनत्रयोदशीची मनोवेधक कथा
धनत्रयोदशीशी अनेक पौराणिक कथा जोडल्या गेल्या आहेत, ज्या या सणाला अधिक अर्थपूर्ण बनवतात:
यमदीपदान कथा:
एका प्राचीन कथेनुसार, हेमा नावाच्या राजाचा पुत्र आपल्या सोळाव्या वर्षी मृत्युमुखी पडणार होता, अशी भविष्यवाणी होती. आपल्या मुलाला जीवनातील सर्व सुखांचा उपभोग घेता यावा यासाठी राजाने त्याचे लवकर विवाह केले.
परंतु विवाहानंतर चौथ्या दिवशी, म्हणजेच धनत्रयोदशीला, त्याचा मृत्यू निश्चित होता. या रात्री त्याची पत्नी अतिशय बुद्धिमान आणि धैर्यशाली होती. तिने आपल्या पतीला झोपू दिले नाही आणि त्याच्याभोवती सोने-चांदीच्या मोहरा, रत्ने, आणि मौल्यवान वस्तू ठेवल्या. महालाचे प्रवेशद्वारही असेच सजवले गेले आणि संपूर्ण महालात दिव्यांचा लखलखीत प्रकाश पसरवला गेला.
ती रात्रभर आपल्या पतीला गाणी, कथा, आणि मनोरंजक गोष्टी सांगून जागे ठेवत होती. जेव्हा यमराज सर्परूपाने राजकुमाराला घेण्यासाठी आले, तेव्हा त्यांचे डोळे सोन्या-चांदीच्या तेजाने दिपले. यामुळे यमराज पुढे जाऊ शकले नाहीत आणि त्यांना यमलोकात परतावे लागले. अशा प्रकारे राजकुमाराची पत्नीने आपल्या बुद्धीने आणि भक्तीने त्याचे प्राण वाचवले. या कथेच्या स्मरणार्थ धनत्रयोदशीला यमदीपदान केले जाते, ज्यामुळे अपमृत्यू टळतो, अशी श्रद्धा आहे.
समुद्र मंथन कथा:
आणखी एक कथेनुसार, जेव्हा इंद्र आणि असुरांनी मिळून समुद्र मंथन केले, तेव्हा धनत्रयोदशीच्या दिवशी देवी लक्ष्मी, भगवान धन्वंतरी, आणि कुबेर समुद्रातून प्रकट झाले. धन्वंतरीच्या हातात अमृतकलश होता, तर लक्ष्मी आणि कुबेर यांनी भक्तांना समृद्धी आणि वैभवाचा आशीर्वाद दिला. यामुळे या दिवशी या तिन्ही दैवतांची पूजा केली जाते, ज्यामुळे आरोग्य, संपत्ती, आणि सौभाग्य प्राप्त होते.
धनत्रयोदशीची पूजा पद्धत
धनत्रयोदशीची पूजा शास्त्रोक्त पद्धतीने आणि भक्तीभावाने केली जाते. खालील विधी सोप्या आणि पारंपरिक पद्धतीने पूजन कसे करावे, याचे वर्णन आहे:
- घराची तयारी:
- पूजेच्या आधी घर स्वच्छ करावे आणि मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ रांगोळी काढावी.
- रांगोळीत स्वस्तिक, लक्ष्मीची पावले, किंवा कमळ रेखाटावे, जे समृद्धी आणि पवित्रतेचे प्रतीक आहे.
- चौरंगाची सजावट:
- एक चौरंग घेऊन त्यावर लाल कापड पसरावे, कारण लाल रंग शुभ आणि लक्ष्मीला प्रिय आहे.
- चौरंगावर गंगाजल शिंपडून पवित्र करावे आणि त्यावर अक्षतांनी कमल किंवा स्वस्तिक काढावे.
- मूर्ती स्थापना:
- चौरंगावर भगवान धन्वंतरी, देवी लक्ष्मी, आणि कुबेर यांच्या मूर्ती किंवा चित्रे स्थापित करावी.
- मूर्तींना हळद, कुंकू, आणि चंदनाचा टिळा लावावा.
- दीपप्रज्वलन:
- मूर्तींसमोर गायीच्या तुपाचा किंवा तिळाच्या तेलाचा दिवा लावावा.
- धूप आणि अगरबत्ती प्रज्वलित करावी, ज्यामुळे वातावरण सुगंधमय आणि सात्विक होईल.
- पूजेचे साहित्य:
- या दिवशी खरेदी केलेले सोने, चांदी, भांडी, किंवा इतर मौल्यवान वस्तू** चौरंगावर ठेवाव्यात.
- मूर्तींना लाल फुले, कमळ, किंवा गुलाब अर्पण करावे.
- मंत्र आणि पठण:
- पूजेदरम्यान “ॐ ह्रीं कुबेराय नमः”, “ॐ श्रीं महालक्ष्म्यै नमः”, किंवा धन्वंतरी मंत्र यांचा जप करावा.
- धन्वंतरी स्तोत्र, लक्ष्मी चालिसा, किंवा श्रीसूक्त यांचे पठण करावे, ज्यामुळे दैवी कृपेची प्राप्ती होते.
- नैवेद्य:
- देवांना खीर, लाडू, पेढे, किंवा इतर गोड पदार्थांचा नैवेद्य अर्पण करावा.
- यानंतर कुटुंबातील सर्वांनी प्रसाद ग्रहण करावा.
- यमदीपदान:
- सायंकाळी घराच्या बाहेर तुपाचा दिवा लावावा आणि त्याची वात दक्षिण दिशेला करावी.
- या दिव्याला नमस्कार करून “यमराजापासून संरक्षण मिळावे” अशी प्रार्थना करावी.
- यामुळे अपमृत्यूचा भय टळतो, अशी मान्यता आहे.
धनत्रयोदशीचे आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
धनत्रयोदशी हा सण केवळ भौतिक समृद्धीचा उत्सव नाही, तर तो आरोग्य, संपत्ती, आणि सौभाग्य यांचा त्रिवेणी संगम आहे. भगवान धन्वंतरीची पूजा केल्याने शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्य प्राप्त होते, तर लक्ष्मी आणि कुबेर यांची पूजा आर्थिक स्थैर्य आणि यश मिळवते. यमदीपदानाची प्रथा अपमृत्यूचा भय दूर करते आणि जीवनातील सकारात्मक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देते.
हा सण भक्तांना स्वच्छता, प्रामाणिकपणा, आणि कृतज्ञता यांचे महत्त्व शिकवतो. घरात नवीन वस्तूंची खरेदी आणि दीपप्रज्वलन यामुळे सात्विक वातावरण निर्माण होते, आणि कुटुंबात एकता आणि आनंद वाढतो. धनत्रयोदशी हा सण दीपावलीच्या पुढील उत्सवांसाठी आध्यात्मिक आणि भावनिक आधार तयार करतो.
जयघोष
जय जय धन्वंतरी, आरोग्याचे दाता,लक्ष्मी-कुबेर कृपेने, सदा समृद्धीचा सूर गाता!
अशा प्रकारे, धनत्रयोदशी हा सण भक्तांना आरोग्य, समृद्धी, आणि सौभाग्याचा आशीर्वाद देतो आणि दीपावलीच्या मंगल उत्सवाला एक पवित्र प्रारंभ प्रदान करतो.
