devichi-sadetin-shaktipeeth
|| देवीची साडेतीन शक्तीपीठ ||
महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठे: नवरात्रोत्सवातील भक्तीचा उत्साह
नवरात्रोत्सव हा भगवती दुर्गेच्या भक्तीचा आणि उत्साहाचा काळ आहे. या काळात महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांकडे भक्तांचे पाय आपोआप वळतात. कोल्हापूर येथील महालक्ष्मी, तुळजापूर येथील तुळजाभवानी, माहूर येथील रेणुकादेवी आणि नाशिक येथील सप्तशृंगीदेवी ही साडेतीन शक्तिपीठे जागृत आणि प्राचीन मानली जातात.
या प्रत्येक पीठाला पुराणकालीन आख्यायिका, ऐतिहासिक महत्त्व आणि आध्यात्मिक शक्ती आहे, ज्यामुळे लाखो भाविक नवरात्रात आणि वर्षभर या स्थळांचे दर्शन घेण्यासाठी येतात. या शक्तिपीठांचे महत्त्व आणि त्यांच्याशी संबंधित कथा यांचा सविस्तर आढावा आपण घेऊया.
१. महालक्ष्मी मंदिर – कोल्हापूर
कोल्हापूर येथील महालक्ष्मी मंदिर, ज्याला अंबाबाई मंदिर म्हणूनही ओळखले जाते, हे पुराणात उल्लेखलेल्या 108 शक्तिपीठांपैकी एक आणि महाराष्ट्रातील साडेतीन पीठांपैकी प्रमुख पीठ आहे. मंदिराच्या स्थापत्यशैलीवरून असे मानले जाते की, हे मंदिर सुमारे चालुक्य काळात बांधले गेले. काही इतिहासकारांच्या मते, मंदिराचे प्रारंभिक बांधकाम राष्ट्रकूट किंवा शिलाहार राजवटीत आठव्या शतकात झाले असावे.
पुराणे, जैन ग्रंथ, ताम्रपट आणि अन्य पुरातन कागदपत्रांवरून हे मंदिर अत्यंत प्राचीन असल्याचे सिद्ध होते. यामुळे कोल्हापूरची अंबाबाई ही खऱ्या अर्थाने महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी मानली जाते.
आख्यायिका आणि इतिहास
असे सांगितले जाते की, मध्ययुगात मुसलमानांनी या मंदिराचा काही भाग उद्ध्वस्त केला होता. त्या काळात पुजाऱ्यांनी देवीची मूर्ती गुप्त ठिकाणी लपवून ठेवली होती. पुढे छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या कारकीर्दीत इ.स. 1715 ते 1722 दरम्यान मंदिराचे पुनरुज्जीवन करण्यात आले. मंदिराच्या भिंतींवर सुंदर कोरीव काम आणि साध्या शिखराचा समतोल हा त्याच काळातील स्थापत्यकौशल्याचा परिणाम आहे.
मूर्ती आणि प्रतीकात्मकता
महालक्ष्मी ही भगवान विष्णूची पत्नी मानली जाते, म्हणून मंदिरात गरुडमंडपात विष्णूचे वाहन गरुड स्थापित आहे. परंतु मूर्तीजवळील सिंह आणि डोक्यावरील शिवलिंग यामुळे काही भक्त तिला पार्वती चे रूप मानतात. देवीची मूर्ती दगडी असून तिचे वजन सुमारे 40 किलोग्रॅम आहे. मूर्तीमागे दगडी सिंह आहे, आणि तिच्या मुकुटावर शेषनाग शोभतो. मूर्तीचे सौंदर्य आणि तेजस्वीपणा भक्तांना मोहित करतो. नवरात्रात येथे भक्तांची प्रचंड गर्दी होते, आणि मंदिर परिसर भक्तीमय वातावरणाने नादतो.
२. तुळजाभवानी मंदिर – तुळजापूर
तुळजापूर येथील तुळजाभवानी मंदिर हे महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांपैकी आद्यपीठ मानले जाते. उस्मानाबाद जिल्ह्यात बालाघाट पर्वतरांगांवर वसलेले हे मंदिर प्राचीन आणि जागृत तीर्थक्षेत्र आहे. तुळजाभवानी ही भगवती दुर्गेचे शक्तिशाली रूप आहे, जी असुरांचा संहार करून विश्वात धर्म आणि नीतीची पुनर्स्थापना करते. हिंदू पुराणांमध्ये तिच्या पराक्रमी कथांचे विस्तृत वर्णन आहे, ज्यामुळे ती भक्तांच्या श्रद्धेचे केंद्र आहे.
आख्यायिका आणि शिवाजी महाराजांचा संबंध
तुळजाभवानी ही छत्रपती शिवाजी महाराज आणि भोसले घराण्याची कुलदेवता आहे. असे मानले जाते की, तुळजाभवानीच्या आशीर्वादाने शिवाजी महाराजांना स्वराज्य स्थापना ची प्रेरणा मिळाली. एका आख्यायिकेनुसार, देवीने शिवाजी महाराजांना दृष्टांत दिला आणि भवानी तलवार प्रदान करून महाराष्ट्रावरील दुष्ट शक्तींचा नाश करण्याचे सामर्थ्य दिले. ही तलवार आजही भक्तांसाठी प्रेरणादायी आहे.
मंदिराचे स्वरूप
मंदिर बालाघाट डोंगरावर आहे, ज्यामुळे जवळ गेल्यावरही त्याचा कळस सहज दिसत नाही. मंदिराच्या काही भागात हेमाडपंती स्थापत्यशैली दिसते, जी मध्ययुगीन काळातील आहे. नवरात्रात येथे 21 दिवसांचा भव्य उत्सव साजरा होतो, जो सामान्य नऊ दिवसांच्या नवरात्रापेक्षा अधिक विस्तृत आहे. या काळात मंदिर परिसर भक्ती, संगीत आणि धार्मिक विधींनी नटतो.
३. रेणुकादेवी मंदिर – माहूर
माहूर येथील रेणुकादेवी मंदिर हे साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक जागृत पीठ आहे. माहूरगडावर वसलेले हे मंदिर रेणुकादेवी, दत्तात्रेय आणि परशुराम यांच्या प्राचीन मंदिरांसाठी प्रसिद्ध आहे. मंदिरासमोर एक प्राचीन किल्ला आहे, जो या स्थळाच्या ऐतिहासिक महत्त्वाची साक्ष देतो. रेणुकादेवी ही परशुरामाची माता म्हणून पूजली जाते आणि महाराष्ट्रातील अनेक कुटुंबांची कुलदेवता आहे.
रेणुकादेवीची कथा परशुराम आणि जमदग्नी ऋषी यांच्याशी जोडली आहे. एका कथेनुसार, रेणुका ही कुब्ज देशाच्या राजाची कन्या होती, जिचे लग्न जमदग्नी ऋषी यांच्याशी झाले. जमदग्नीकडे कामधेनू गाय होती, जी सर्व मनोकामना पूर्ण करणारी होती. सहस्रार्जुन राजाला या गायीचा मोह झाला, आणि त्याने ती हिरावण्याचा प्रयत्न केला.
जमदग्नीने नकार दिल्यावर सहस्रार्जुनाने आश्रम उद्ध्वस्त करून जमदग्नींचा वध केला आणि कामधेनू पळवली. परशुरामाने हा प्रकार पाहून क्षत्रियांचा नाश करण्याची प्रतिज्ञा केली.
पित्याचे अंत्यसंस्कार करण्यासाठी परशुरामाने जमदग्नींचे पार्थिव आणि माता रेणुका यांना कावडीत घेऊन माहूरगडावर प्रवास केला. तिथे दत्तात्रेयांनी त्यांना कोरी भूमी दाखवली, आणि परशुरामाने मातृतीर्थ आणि सर्वतीर्थ निर्माण करून अंत्यसंस्कार केले.
यावेळी रेणुका सती गेल्या. पुढे परशुरामाला मातेची आठवण येऊ लागली, तेव्हा आकाशवाणी झाली की, रेणुका जमिनीतून प्रकट होऊन दर्शन देईल, परंतु त्याने मागे वळून पाहू नये. उत्सुकतेपोटी परशुरामाने मागे पाहिले, आणि त्यावेळी रेणुकेचे केवळ मुख जमिनीतून प्रकट झाले. या तांदळारूपी मुखाची पूजा आज माहूरला होते. या ठिकाणाला मातापूर म्हणत, जे कालांतराने माहूर झाले.
मंदिर आणि परंपरा
मंदिर 13व्या शतकातील यादवकालीन असल्याचे मानले जाते. माहूरगडावर दत्तात्रेयांचा जन्म झाला, अशी श्रद्धा आहे, ज्यामुळे येथे दत्तभक्तांचीही मोठी गर्दी असते. नवरात्रात येथे भक्तीमय वातावरण असते, आणि रेणुकादेवीच्या दर्शनासाठी भाविक लांबून येतात.
४. सप्तशृंगीदेवी – नाशिक
सप्तशृंगीदेवी मंदिर हे साडेतीन शक्तिपीठांपैकी अर्धे पीठ आहे, जे नाशिक पासून 65 किलोमीटर अंतरावर सप्तशृंगगडावर 4800 फूट उंचीवर आहे. सह्याद्री पर्वतरांगांमधील सात शिखरांनी वेढलेला हा गड निसर्गाच्या रौद्र आणि सौम्य रूपांचा संगम आहे. एकीकडे खोल दरी, दुसरीकडे उंच कडे आणि मधोमध हिरव्या निसर्गाचा साज यामुळे हे स्थळ भक्तांना आकर्षित करते.
सप्तशृंगीदेवी मंदिर हे साडेतीन शक्तिपीठांपैकी अर्धे पीठ आहे, जे नाशिक पासून 65 किलोमीटर अंतरावर सप्तशृंगगडावर 4800 फूट उंचीवर आहे. सह्याद्री पर्वतरांगांमधील सात शिखरांनी वेढलेला हा गड निसर्गाच्या रौद्र आणि सौम्य रूपांचा संगम आहे. एकीकडे खोल दरी, दुसरीकडे उंच कडे आणि मधोमध हिरव्या निसर्गाचा साज यामुळे हे स्थळ भक्तांना आकर्षित करते.
देवी भागवत मध्ये 108 शक्तिपीठांचा उल्लेख आहे, त्यापैकी सप्तशृंगी हे अर्धे पीठ आहे. असे मानले जाते की, महिषासुर राक्षसाचा नाश करण्यासाठी देवांनी भगवतीची याचना केली, आणि होमातून ती सप्तशृंगी रूपात प्रकट झाली. ती महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वती यांचे त्रिगुणात्मक स्वरूप आहे, आणि तिला ब्रह्मस्वरूपिणी म्हणूनही पूजले जाते.
ब्रह्मदेवाच्या कमंडलूतून निघालेल्या गिरिजा महानदीचे रूप ही सप्तशृंगीदेवी मानली जाते. एका कथेनुसार, राम, सीता आणि लक्ष्मण वनवासात येथे आले होते, ज्यामुळे या स्थळाला पौराणिक महत्त्व आहे.
मूर्ती आणि कथा
सप्तशृंगी मंदिरातील मूर्ती आठ फूट उंच आणि शेंदूराने अर्चित आहे. तिला अठरा भुजा आहेत, ज्या एकमेकांना स्पर्श करतात, आणि प्रत्येक हातात शस्त्रे आहेत, जी देवांनी महिषासुराशी लढण्यासाठी दिली होती. मूर्तीचे डोळे टपोरे आणि तेजस्वी आहेत, जे भक्तांना मोहित करतात.
एका दंतकथेनुसार, एका धनगराला डोंगरावर मधमाशांचे पोळे दिसले. त्याने काठीने पोळे काढण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा काठीला शेंदूर लागले. पोळे काढल्यानंतर तिथे देवीची मूर्ती प्रकट झाली, आणि तेव्हापासून ती पूजली जाते. मंदिर डोंगराच्या कपारीत कोरले गेले आहे, आणि येथील निसर्गरम्य सौंदर्य भक्तांना शांती प्रदान करते.
साडेतीन शक्तिपीठांचे महत्त्व
महाराष्ट्रातील ही साडेतीन शक्तिपीठे जागृत आणि शक्तिशाली मानली जातात. प्रत्येक पीठाशी संबंधित आख्यायिका आणि इतिहास यामुळे त्यांचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व वाढते. नवरात्रात या पीठांवर लाखो भक्त दर्शनासाठी येतात, आणि मंदिर परिसर भक्ती, उत्साह आणि धार्मिक विधींनी गजबजतो.
ही स्थळे केवळ धार्मिकच नव्हे, तर ऐतिहासिक आणि स्थापत्यशास्त्रीय दृष्ट्याही महत्त्वाची आहेत. प्रत्येक पीठात भगवतीचे वेगवेगळे रूप पूजले जाते, जे भक्तांना संकटमुक्ती, समृद्धी आणि आध्यात्मिक शांती प्रदान करते.
महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठे ही भक्ती, श्रद्धा आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहेत. कोल्हापूरची महालक्ष्मी, तुळजापूरची तुळजाभवानी, माहूरची रेणुकादेवी आणि नाशिकची सप्तशृंगीदेवी यांच्या दर्शनाने भक्तांचे मन भक्तीने आणि शांतीने भरून जाते.
नवरात्रात या पीठांचे दर्शन घेणे हा एक अविस्मरणीय अनुभव आहे, जो प्रत्येक भक्ताला आपल्या कुलदेवतेच्या चरणी नतमस्तक होण्याची संधी देतो. भगवती दुर्गेच्या कृपेने सर्व भक्तांचे कल्याण होवो, हीच प्रार्थना!
