deep-amavasya
|| सण -दीप अमावस्या ||
हिंदू संस्कृतीत संध्याकाळी देवासमोर तेलाचा किंवा तुपाचा दिवा लावून “शुभं करोति कल्याणम्” म्हणत घरातील वडीलधाऱ्यांना नमस्कार करण्याची परंपरा पिढ्यानपिढ्या चालत आली आहे. आधुनिक काळात वीजेच्या असंख्य प्रकारच्या लखलखत्या दिव्यांचा वापर होत असला, तरी देवापुढे तेलाचा किंवा तुपाचा सात्विक दिवाच लावला जातो.
या दिव्याचा मंद, पवित्र प्रकाश अंधाराला दूर करतो आणि डोळ्यांना सुखद, शांत अनुभव देतो. हिंदू संस्कृतीत दिवा हे मांगल्याचे, शुभतेचे आणि ज्ञानाचे प्रतीक मानले जाते, जे अज्ञान आणि नकारात्मकतेचा नाश करते.
दीप अमावस्या: प्रकाशाचा उत्सव
दीप अमावस्या, जी आषाढ महिन्यातील अमावस्येला साजरी केली जाते, हा दिव्यांच्या पूजेचा विशेष दिवस आहे. या दिवसानंतर पवित्र श्रावण महिन्याला सुरुवात होते. श्रावणात मुसळधार पाऊस आणि ढगाळ वातावरणामुळे अंधाराचे साम्राज्य पसरते.
या काळात घरातील सर्व प्रकारचे दिवे, समया, निरांजने आणि लामणदिवे एकत्र करून त्यांना स्वच्छ करून चकचकीत करण्याची प्रथा आहे. दीप अमावस्येला या सर्व दिव्यांना घासून-पुसून स्वच्छ केले जाते आणि पूजेसाठी सज्ज ठेवले जाते.
या दिवशी घरातील पाटावर सर्व स्वच्छ केलेले दिवे मांडले जातात. पाटाभोवती सुंदर रांगोळी काढली जाते आणि फुलांची आकर्षक सजावट केली जाते. प्रत्येक दिव्यात तेल किंवा तूप आणि वात घालून ते प्रज्वलित केले जातात.
याशिवाय, कणकेचे गोड दिवे (उकडलेले) आणि ओल्या मातीपासून बनवलेले छोटे दिवेही पूजेसाठी मांडले जातात. या सर्वांवर हळद-कुंकू, अक्षता आणि फुले अर्पण करून मनोभावे पूजा केली जाते. गोड पदार्थांचा नैवेद्य दाखवला जातो, आणि खालील मंत्राने दिव्याची प्रार्थना केली जाते:
दिव्याचा मंत्र– दीप सूर्याग्निरूपस्त्वं तेजस: तेज उत्तमम।
गृहाणं मत्कृतां पूजा सर्व कामप्रदो भव:॥
अर्थ: हे दीपा, तू सूर्य आणि अग्नीच्या रूपात आहेस, तू सर्व तेजांमध्ये श्रेष्ठ तेज आहेस. माझ्या या पूजेचा स्वीकार कर आणि माझ्या सर्व इच्छा पूर्ण कर.
हिंदू संस्कृतीत दिव्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. मानवी प्राणाला ‘प्राणज्योत’ असे संबोधले जाते, आणि दिव्याचा प्रकाश हा अज्ञान, रोग आणि नकारात्मकता यांचा नाश करून ज्ञान आणि समृद्धीचा प्रसार करतो. दीप अमावस्येची पूजा ही घरातील सर्व दुःख आणि संकटे दूर करून सकारात्मक ऊर्जा आणण्याचा एक मार्ग आहे.
पितृतर्पणाची प्रथा
काही ठिकाणी दीप अमावस्येला पितृतर्पणाचा विधीही केला जातो. या विधीत पितरांना तर्पण अर्पण करून त्यांना संतुष्ट केले जाते आणि पुरणाचा नैवेद्य दाखवला जातो. असे मानले जाते की, अमावस्येला पितृतर्पण केल्याने पितरांना मुक्ती मिळते आणि ते आपल्या वंशजांना आशीर्वाद देतात. हा विधी पितरांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा आणि त्यांचे स्मरण करण्याचा एक मार्ग आहे.
गटारी अमावस्या: परंपरा आणि गैरसमज
दीप अमावस्येलाच काही ठिकाणी ‘गटारी अमावस्या’ असेही म्हणतात. या दिवशी काही लोक मांस, मासे आणि मद्यपान यांचा आस्वाद घेतात. यामागील कारण असे सांगितले जाते की, श्रावण महिन्यापासून पवित्र काळ सुरू होतो, ज्यामध्ये बहुतांश लोक कांदा, लसूण आणि मांसाहार टाळतात. श्रावणात पावसामुळे हवामान दमट आणि कुंद असते, ज्यामुळे पचनशक्ती कमकुवत होते.
याशिवाय, हा काळ माशांच्या प्रजननाचा असतो, त्यामुळे मासेमारी आणि मांसाहार टाळला जातो. या कारणांमुळे श्रावणात उपवास, एकभुक्त (दिवसातून एकदा अन्न ग्रहण) किंवा नक्त (रात्रीच जेवण) यांसारख्या प्रथा रूढ झाल्या.
गटारी अमावस्येला मनसोक्त खाण्यापिण्याची प्रथा काही ठिकाणी आहे, परंतु ही प्रथा चुकीच्या पद्धतीने आणि अतिरेकी स्वरूपात पाळली जाते. आधुनिक काळात या प्रथेला अनाठायी प्रोत्साहन मिळाले आहे, जे आपल्या संस्कृतीच्या मूळ उद्देशाला छेद देणारे आहे.
गटारी अमावस्येचा खरा अर्थ समजून घेऊन आणि त्यामागील वैज्ञानिक कारणांचा विचार करून आपण या दिवसाला योग्य पद्धतीने साजरा करायला हवा. श्रावणाच्या पवित्र महिन्यापूर्वी शारीरिक आणि मानसिक शुद्धीकरणासाठी हा दिवस साजरा करण्याचा उद्देश आहे, आणि याचा आदर राखणे गरजेचे आहे.
दीप अमावस्या हा सण आपल्या संस्कृतीतील प्रकाश, शुद्धता आणि कृतज्ञतेचे प्रतीक आहे. या दिवशी दिव्यांची पूजा, पितृतर्पण आणि घराची स्वच्छता यांमुळे सकारात्मक ऊर्जा आणि शांती प्राप्त होते. गटारी अमावस्येच्या गैरसमजांना दूर करून आपण या सणाचा वैज्ञानिक आणि धार्मिक अर्थ समजून घेऊया आणि श्रावणाच्या स्वागतासाठी तयारी करूया. चला, आपल्या परंपरांचा योग्य अर्थ जाणून घेऊन आणि त्यांचा प्रसार करून समाजात सकारात्मक बदल घडवूया!
