datta-sampradaya-sahityatil-manikmoti
|| दत्त संप्रदाय साहित्यातील माणिकमोती ||
दत्त महाराजांचे संरक्षण आणि नियतीचे नियम
दत्त संप्रदायातील भक्ती आणि विश्वास यांचे एक अनोखे उदाहरण म्हणजे दत्तमहाराजांचे भक्तांचे रक्षण आणि नियतीच्या चक्राशी असलेला त्यांचा सुसंवाद. दत्त माहात्म्यातील आयुराजाच्या कथेत, हुंडासूर नावाचा राक्षस सर्वत्र हाहाकार माजवत होता. त्याला आपला मृत्यू आयुराजाच्या पुत्र नहुषाच्या हातून होणार हे समजले तेव्हा त्याने त्या नवजात बालकाला हानी पोहोचवण्याचा प्रयत्न केला. आयुराज हा दत्तमहाराजांचा परम भक्त होता.
दत्तमहाराजांनी या बालकाच्या रक्षणासाठी सुदर्शन चक्राची व्यवस्था केली, पण हुंडासूराला त्वरित नष्ट करण्याऐवजी त्यांनी नियतीच्या नियमांचा आदर केला. यामागील कारण स्पष्ट आहे: दत्तमहाराज पापकर्म करणाऱ्यांना थेट नष्ट करून त्यांना सद्गती देण्याऐवजी, त्यांच्या कर्मानुसार प्रारब्ध भोगण्याची संधी देतात. गुरुचरित्रातील चौदाव्या अध्यायात यवनाच्या बुद्धी परिवर्तनाचे उदाहरण आहे, जिथे दत्तमहाराजांनी हिंसा टाळून बुद्धी बदलाची कृपा केली.
दहाव्या अध्यायात चोरांना मारल्यानंतरही त्यांना सद्गती मिळाली, कारण दत्तमहाराजांच्या हातून मृत्यू हा पुण्याचाच परिणाम आहे. हुंडासूराच्या बाबतीत, नहुषाने त्याला मारून नियतीचे चक्र पूर्ण केले. दत्तमहाराज नियतीत हस्तक्षेप करत नाहीत, तर भक्तांचे रक्षण करताना कर्मफलाची प्रक्रिया अबाधित ठेवतात.
ध्यानासाठी शांतता आणि एकांताची गरज
दत्त संप्रदायात ध्यानाला विशेष महत्त्व आहे, आणि त्यासाठी शांतता आणि एकांत आवश्यक आहे. दत्तमहाराजांनी आपल्या चोवीस गुरुंच्या माध्यमातून जीवनाचे तत्त्वज्ञान शिकवले. यातील एक कथा एकांताच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकते. एका गावात विवाहयोग्य कन्या एकटी घरी होती. तिच्या कुटुंबीयांनी तिला धेनुच्या देखभालीसाठी मागे ठेवले होते. काही विद्वान ब्राह्मण तिच्या घरी आले तेव्हा तिने त्यांचे स्वागत केले आणि भोजनाची तयारी सुरू केली. साळी कांडताना तिच्या हातातील बांगड्यांचा खणखणाट झाला.
हा आवाज तिला अयोग्य वाटला, कारण त्यामुळे अतिथींचे लक्ष विचलित होऊ शकते. तिने बांगड्या कमी केल्या, पण तरीही आवाज थांबला नाही. शास्त्रानुसार हात रिकामे ठेवणे निषिद्ध असल्याने, तिने प्रत्येक हातात फक्त एक बांगडी ठेवली. यामुळे आवाज बंद झाला आणि शास्त्राचे पालनही झाले. दत्तमहाराजांनी या कथेचा दाखला देत सांगितले की, जिथे अनेकजण असतात तिथे गोंधळ आणि भांडणे होतात. दोन जणांमध्ये संवाद होतो, पण एकटे असतानाच खरे ध्यान साध्य होते. यामुळे मनाला शांती मिळते आणि आत्मचिंतनाची संधी मिळते. दत्तमहाराजांचे मार्गदर्शन भक्तांना अंतर्मुख होण्यास प्रेरित करते.
दत्त उपासना आणि आत्महत्येचा निषेध
दत्त संप्रदायात आत्महत्येला कधीही प्रोत्साहन दिले गेले नाही. दत्त पुराण आणि दत्त माहात्म्यात अनेक प्रसंगात भक्तांनी संकटातही ईश्वरावर विश्वास ठेवून प्रार्थना केल्याचे दिसते. एका कथेत, मदालसा नावाच्या गंधर्व कन्येला पातालकेतू राक्षसाने पळवले. तिच्यावर अन्याय करण्याचा राक्षसाचा हेतू समजल्यावर तिने विवाहाशिवाय संबंध नाकारला आणि प्राणत्यागाचा विचार केला. पण त्या क्षणी कामधेनू प्रकट झाली आणि तिने मदालसाला धीर देत सांगितले की, एक वीर येऊन राक्षसाचा नाश करेल.
गुरुचरित्रातही अशा कथा आहेत. आठव्या अध्यायात, एक माता आणि तिचा मतिमंद मुलगा नदीत प्राणत्याग करण्याच्या विचारात होते, तेव्हा श्रीपाद श्रीवल्लभांनी त्यांना प्रदोष व्रताची कथा सांगून मार्गदर्शन केले. तेराव्या अध्यायात, उदरव्यथेने त्रस्त असलेल्या विप्राला दत्तमहाराजांनी आत्महत्येचा दोष सांगून त्याची व्यथा दूर केली. आत्महत्या हा जीवहत्या आणि ब्रह्महत्येचा दोष आहे. दत्त उपासनेत विश्वास आणि धैर्य यांना प्राधान्य आहे. संकटातही दत्तमहाराजांच्या कृपेने मार्ग निघतो, आणि प्रश्नावलीसारख्या साधनांचा आधार घेऊन भक्तांना उत्तर मिळते.
अन्नग्रहण आणि दत्त संप्रदायातील शुद्धता
दत्त संप्रदायात अन्नग्रहणाला विशेष महत्त्व आहे, कारण अन्न हे केवळ पोट भरण्याचे साधन नसून, ते मन आणि आत्म्यावरही परिणाम करते. गुरुचरित्रात परान्न (दुसऱ्याच्या घरी जेवणे) टाळण्याचे नियम सांगितले आहेत, कारण अन्नातून वासनांचे वहन होते. एका कथेत, आप्पा खाडिलकर नावाचा ब्राह्मण रक्ताच्या हगवणीने अशक्त झाला होता. त्याच्या आईने पंचपक्वान्न तयार करून ते अन्न मुलावरून उतरवले आणि व्यंकटराव नावाच्या व्यक्तीला खाऊ घातले. यामुळे आप्पाला बरे वाटले, पण व्यंकटरावला तोच रोग जडला.
दत्तमहाराजांनी सांगितले की, उताऱ्याच्या अन्नामुळे त्याची ही अवस्था झाली. याउलट, दत्त माहात्म्यात विष्णुदत्त ब्राह्मणाच्या घरी जडमूढ पुत्राने सतीच्या हाताने अन्न ग्रहण केले तेव्हा त्याचा भ्रम दूर झाला. दत्तमहाराजांनी स्वतः विष्णुदत्ताच्या घरी भोजन केले, ज्यामुळे त्यांना मोक्ष प्राप्त झाला. अन्नदान आणि शुद्ध अन्नग्रहण यामुळे पापांचा नाश होतो आणि आत्म्याचे शुद्धीकरण होते. दत्तमहाराजांचे भक्तांना योग्य दान
दत्तमहाराज हे सर्वज्ञ आहेत आणि भक्तांना काय हवे हे त्यांना भक्तांपेक्षा चांगले ठाऊक आहे. दत्त माहात्म्यातील सातव्या अध्यायात कार्तवीर्याने दत्तमहाराजांना म्हटले, “योग्य तेच द्या, मला काही मागायची गरज नाही.” यावरून दत्तमहाराजांचे भक्तांवरील प्रेम आणि त्यांची सर्वज्ञता दिसते. गुरुचरित्रातील नंदीनामाच्या कथेत, त्याला कुष्ठरोग झाला होता. दत्तमहाराजांनी त्याच्या जिव्हेवर अभिमंत्रित भस्म प्रोक्षण केले, ज्यामुळे तो कवित्वाने स्तुती करू लागला.
नंदीनामाने षड्रिपूंमध्ये कामाचा नाश करावा अशी प्रार्थना केली, कारण कामामुळे इतर दोष निर्माण होतात. दत्तमहाराज भक्तांना त्यांच्या गरजेनुसार ज्ञान, भक्ती आणि वैराग्य देतात, ज्यामुळे अविद्येचा नाश होतो आणि जीवन मुक्तीच्या दिशेने जाते.
गाणगापूर येथील दत्तमहाराजांचा मठ
गाणगापूर येथे श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी दत्तमहाराजांनी भक्तांच्या आग्रहास्तव मठात राहण्याचे मान्य केले. स्थानिक राजाने त्यांना एक प्रशस्त मठ बांधून दिला, ज्याचे गुरुचरित्रात “गुरु राहिले तया स्थानी, मठ केला शृंगारोनी” असे वर्णन आहे. या मठात कोठीघर, अंगण आणि भक्तांसाठी बसण्याची मोठी जागा होती. अडतिसाव्या अध्यायात मठात शिधा आणि सामग्री असल्याचा उल्लेख आहे.
सायंदेव ब्राह्मणाने पंधरा वर्षांनी मठात येऊन दत्तमहाराजांचे दर्शन घेतले तेव्हा सर्व शिष्यांसह पंगतीत भोजन केले. मठात तंतुकाने अंगण झाडल्याचा आणि संगमावरून परतलेल्या दत्तमहाराजांचे दर्शन घेण्यासाठी भक्तांची गर्दी जमल्याचा उल्लेख आहे. हा मठ आज नसला तरी, गुरुचरित्राच्या वाचनातून त्या काळातील रम्य वातावरण आणि दत्तमहाराजांचे सान्निध्य अनुभवता येते.
गुरुचरित्रातील बाविसाव्या अध्यायात, दत्तमहाराज एका गरीब ब्राह्मणाच्या घरी भिक्षेसाठी गेले. गृहस्वामिनीने म्हटले की, यजमान भिक्षेसाठी गेले आहेत, पण दारात असलेल्या म्हशीचे दूध देऊ शकते. ती म्हैस वृद्ध आणि दंतहीन असल्याने दूध देत नसल्याचे तिने सांगितले.
पण दत्तमहाराजांच्या आग्रहावर तिने दूध काढले आणि आश्चर्याने दोन भांडी भरले. या दूधाने गृहस्वामिनीने दत्तमहाराजांना भोजन दिले. यामुळे त्या म्हशीला श्रमातून मुक्ती मिळाली आणि ब्राह्मणाच्या अप्रत्यक्ष पापाचा (वृद्ध प्राण्याकडून श्रम करवणे) नाश झाला. दत्तमहाराजांनी त्यांचे दारिद्र्यही दूर केले. ही कथा दत्तमहाराजांच्या उद्धाराच्या शक्तीचे आणि अप्रत्यक्ष पापांपासून मुक्ती देण्याच्या सामर्थ्याचे दर्शन घडवते.
नृसिंहवाडीचे भक्त: दत्तस्वरूप
नृसिंहवाडीच्या पुजाऱ्यांना दत्तमहाराजांचे साक्षात स्वरूप मानले जाते. गरुडेश्वरी येथे थोरले महाराज असताना, नृसिंहवाडीचे पुजारी आणि दोन वयोवृद्ध स्त्रिया दर्शनासाठी गेल्या. एका साधूने त्या स्त्रियांना टाकून बोलल्यावर थोरले महाराजांनी सांगितले की, नृसिंहवाडीचे भक्त हे दत्तस्वरूप आणि स्त्रिया अनुसूया मातेसारख्या आहेत. त्यांचा अपमान अक्षम्य आहे. ही कथा भक्तांवरील दत्तमहाराजांच्या प्रेमाचे आणि त्यांच्या प्रत्येक खुणेचे महत्त्व दर्शवते. आजही नृसिंहवाडीचे पुजारी तन्मयतेने पूजा करतात, आणि त्यांच्या उपासनेमुळे भक्तांना दत्तमहाराजांचे आशीर्वाद मिळतात.
लातूर येथील गुरुचरित्र परमकथामृत
लातूर, पूर्वीचे अलक्षपूर, येथे उत्खननात सापडलेली गुरुचरित्राची प्रत ही विस्तारित स्वरूपाची आहे, ज्याला गुरुचरित्र परमकथामृत म्हणतात. यात अकरा पंचक आणि पंचावन्न अध्याय आहेत. यातील विस्तारित भाग प्रचलित गुरुचरित्रापेक्षा विस्तृत आहे. उदाहरणार्थ, दहाव्या अध्यायात, वल्लभेश ब्राह्मणाने नवसाची फेड केल्यानंतर श्रीपाद श्रीवल्लभ गंगेत अदृश्य झाल्याचा उल्लेख आहे. पण परमकथामृतात, वल्लभेश आणि तस्कर कुरवपूर यात्रेला गेल्याचे, आणि तिथे दत्तमहाराज समाधी अवस्थेत दिसल्याचे वर्णन आहे. यातून दत्तमहाराजांचे पतितोद्धारक स्वरूप आणि त्यांच्या क्रोध आणि कृपेचे एकसमान फळ दिसते.
दत्तमहाराजांचे निजानंद गमन
गुरुचरित्राचा एकावन्नावा अध्याय हा दत्तमहाराजांच्या निजानंद गमनाचा अध्याय आहे. याला भक्तांनी विविध नावे दिली आहेत, जसे की “गुरुसमाधी” किंवा “गुरुमूर्ती अदृश्य रूप”. पुष्पासनावर बसून दत्तमहाराज गंगेत गुप्त झाले आणि पैलतीरावर दिसले. “समाधी” हे नाव काहीसे खटकते, कारण दत्तमहाराजांचा अवतार समाप्त झालेला नाही. हा अध्याय वाचताना भक्तांना विरहाची भावना जाणवते, पण ग्रंथ पुन्हा वाचनाने दत्तमहाराजांचे सान्निध्य पुन्हा अनुभवता येते.
आदी शंकराचार्यांचे दत्त स्तवराज
आदी शंकराचार्यांनी रचलेले दत्त स्तवराज हे दत्त पंचरत्नातील एक महत्त्वाचे स्तोत्र आहे. यात शुकाचार्य आणि शिव यांचा संवाद आहे, ज्यात व्यासांनी दत्तमहाराजांना सर्वश्रेष्ठ म्हटल्याचा उल्लेख आहे. भगवान शिव सांगतात की, दत्तमहाराजांचे स्मरण केवळ सर्व बंधनातून मुक्त करते. “दत्त” या दोन अक्षरांच्या जपाने सर्व तीर्थांचे पुण्य, व्रतांचे फळ आणि देवांचे नमस्काराचे पुण्य मिळते. हे स्तोत्र साध्यासुध्या आहे आणि दत्त भक्तीला प्रेरणा देणारे आहे.
भक्तांच्या खुणा आणि दत्तमहाराजांचे प्रेम
विजापूरच्या बादशहाची जन्मांध कन्या नृसिंहवाडीला दत्तमहाराजांच्या कृपेने दृष्टी प्राप्त झाली. बादशहाने नित्य दर्शनाची इच्छा व्यक्त केली तेव्हा दत्तमहाराजांनी दृष्टांतात सांगितले की, ते अश्वत्थ वृक्षाखाली मूर्त स्वरूपात आहेत. आजही नृसिंहवाडीच्या मंदिरात बादशाही काळातील खुणा दिसतात, जसे की बनातीचे वस्त्र आणि जिरेटोप. दत्तमहाराज आपल्या भक्तांच्या खुणा प्रेमाने स्वीकारतात, ज्यामुळे त्यांचे भक्तांवरील प्रेम दिसते.